Want Mozes heeft er, van oude tijden , in elke stad, die hem prediken, en hij wordt op elke sjabbath in de synagogen voorgelezen (Hand 15,21).

Hoofdstuk 1 De eerste woorden. Gen 1,1-3.

Hoofdstuk 2 Tot zeven leren tellen. Gen 1,3 tot 2,4a.

Hoofdstuk 3 De opzet, en hoe het uitpakt. Gen 2,4b -4, 26

Hoofdstuk 4 Catastrofe of Troost in de catastrofe - een heel verschil. Gen 6-9

Hoofdstuk 5 De Toren. Gen 11

Hoofdstuk 6 Terach—Avram/Abram. Gen 11,27-12,1 

Noblesse oblige. Het zogenoemde Oude Testament is door en door Joodse literatuur. Men zal derhalve minstens bij de Joodse traditie te rade moeten gaan om te leren hoe dat gaat, lezen in of horen naar die oude verhalen. Hebben alle verhalen in de Bijbel dezelfde toonhoogte? Klinken zij allemaal met hetzelfde gezag? Ook hier geeft de inleiding eerste informatie.

Het boek Genesis is het eerste boek van de Thora. De Thora vertelt een oude geschiedenis die steeds opnieuw weer met Pesach (Pasen) zo goed als nieuw blijkt.

·        Over iemand die oog heeft voor miskende mensen. God is zijn naam. Over God en hoe/wie hij is. God in dit verhaal kan er niet tegen dat mensen slaaf worden gemaakt. Hij is geen God over de ruggen van ontkende mensen heen. Hij reikt de weg aan uit de duisternis van de slavernij naar het licht van vrijheid en bevrijding.

·        Over hoe moeilijk, menselijkerwijs bijna onmogelijk, de weg van vrijheid en bevrijding is. Onder leiding van Mozes zal het volk steeds opnieuw weer als voor het eerst en nu serieux, een weg zoeken door een onbegaanbaar land, over wegen die nog niet gegaan zijn (woestijn).

·        Over het onwaarschijnlijke land aan de overkant, ver weg of dichtbij, dat de belofte draagt. Over het Veelbelovende Land. Over werkelijk leven.
·    Over de tocht door de Jordaan naar het land dat de belofte draagt. Over de Tora: woorden die geschieden.

Verhalen onderweg laten het leven van elke dag zien als sporen van genegenheid. Bevrijding als daad van genegenheid. Een daad van genegenheid noemt de bijbelse literatuur waarheid.  De Thora, een weg die waarheid blijkt, echt volop leven. (Woorden die wij niet snel bij elkaar denken blijken, peinzend over de Thora, organisch bij elkaar te horen.  Zie Jo 14,6.) Bedenk van meet af aan: tijdens de Babylonische Ballingschap is de Tenach geworden. Israël bestaat in die dagen niet meer, Jerusalem en de Tempel zijn verwoest. Het volk is vermoord, overlevenden gedeporteerd naar Babylon. "Het volk" is een handje vol overlevenden gedragen door de herinnering - Gods hand.

Voor de goede orde

Steeds opnieuw blijkt in onderwijsland de discussie gevoerd te moeten worden over “schepping of evolutie”. Die discussie is even zinvol als de discussie over sinasappelschillen of dakgoten. Ze hebben niets met elkaar te maken.

De aarde van ‘hemel en aarde’ heeft niets te maken met de aarde van de aardrijkskunde of de planeet van de astronauten.

De aarde in het scheppingsverhaal is het toneel voor de mens waar zo aanstonds over verteld gaat worden: geschapen naar Gods beeld, op Hem gelijkend. De aarde van ‘hemel en aarde’uit het scheppingsverhaal heeft niets te maken met temperaturen, aardlagen, mineralen en luchtverontreiniging – tenzij wanneer de mens van vandaag zich herkent in de mensen van de verhalen vanouds en mee kan dromen van vrede in een nog steeds door domheid en waan geterroriseerde wereld. De tijd van Genesis 1 is de tijd van het verhaal. Die duurt zolang het verhaal duurt. Die verhalen zijn voorlopig de wereld nog niet uit. Ook al delen ze het lot van de geterroriseerde wereld en zijn of worden zij steeds weer opnieuw misbruikt voor domheid en onbenul, nog steeds zijn die verhalen de wereld nog niet uit. Nog steeds blijken zij het stof van dromen die zeker weten dat er ook op deze planeet genoeg is om te vermoeden wat bevrijding en vrijheid zouden kunnen betekenen.

De aarde van hemel en aarde heeft alles te maken met de verwachting die het hoofd weer op durft heffen na veertig jaar woestijn, aan het einde van exodus met alles wat daarbij is komen kijken, - voor de Jordaan, waar de aarde van alledag overgaat in het land dat de beloften draagt, aan de overzijde en nog verder – goddank eindelijk een beetje thuis.

Genesis aan het hoofd van de Tora, is koploper. Het vertelt wat je weten moet voordat je het verhaal over Wij waren slaven in Egypte maar Hij heeft ons bevrijd kunt verstaan. Je moet toch weten wie die wij zijn. Wij, vertellers van die verhalen, zijn volgens die verhalen de kinderen van Abraham, Isaak en Jacob - alsof verhalen vertellen wie je bent! Alsof identiteit geen kwestie van biologie, van genen, van afstamming, burgelijke stand en een hapje geschiedenis, kortom puur verleden is. Verhalen. Abraham, Isaak en Jacob, deze drie namen blijken een code. Ze vatten heel het boek Genesis samen. Zie Mt 1,2. 

Namen lijken labels, lijsten, cartouches rondom minstens één verhaal. Namen lijken wel plaatsen. Ze bieden rruimte voor minstens een verhaal. Want noem de naam Abraham en stel de vraag wie is Abraham? Als iemand het weet (of weet waar het zoeken moet) beginnen nu terstond de verhalen over hem. Ken je de naam niet, stel je die vraag niet, ken je die vraag niet, - dan stellen de verhalen over Abraham voor jou niets voor en gaan ze nergens over.

Goed, proberen we het. Wie is Abraham?
Volgens de verhalen is hij na Genesis 1 tot en met 11, de man van Gods alternatief. Hoezo alternatief? Dat wordt een langer verhaal. Twee vragen moet je eerst beantwoorden. 1) Hoe gaat het in de regel? 2) Hoezo is Abraham een alternatief ofwel anders?

Als je wat vertellen kunt, wie weet wel vertellen moét, wat vertel je dan? Waar begin je? Hoe? Hoe breng je ordening in de chaos die deze tijd en deze wereld is. Hoe maak je toehoorders tot tijdgenoten van Abraham zodat zij zich zijn keuze voor het enige alternatief kunnen voorstellen? Dat is rol en de taak van het-verhaal-aan-het-hoofd. Het wil allen die van ver of van dichtbij gekomen zijn tot één volk maken. Alle oren en ogen worden dezelfde kant op gericht - zoals bij een voorstelling in een theater of concertzaal.

Het rumoer, alle klank, elke poging van het orkest om de juiste toonhoogte te vinden, wordt gestaakt. Nu de creativiteit van de kunstenaar aan de orde is doet het eigen initiatief, mijn woord of begrip, mijn kunnen of present zijn, niet meer ter zake. Alles waar je in de regel mee bezig bent moet je even vergeten om te luisteren naar dat onbekende, dat niet-eigene, dat andere dat nu begint.

Wanneer iemand begint te lezen kan de tekst misschien wel het woord krijgen of zelfs nemen.

Bijbels lezen is eigenlijk hardop lezen, want je moet en zult het woord horen. Het geloof is uit het horen (Rom 10,17). Hoor, Israël, de Heer is onze God (Deut 6, 4). Zo men spreken wil van een joodse geloofsbelijdenis, dan is dit de regel die ervoor in aanmerking komt. Elke ochtend en elke avond zal hij gebeden worden als vertolking van de grondhouding van Joden. Zij wil­len horen. Wanneer in de woestijn het verbond gesloten wordt, geeft de tekst te lezen: En we zullen het doen en we zullen horen (Ex 24, 7). Het doen staat vooraan, typeert de wijze van horen. Want horen is meer dan het opvangen van geluidstrillingen. Het wil de handen richten, aanwijzing voor het leven van elke dag zijn.

Omdat zeker de westerse mens vanaf het einde van de Middeleeuwen is gaan vertrouwen op de zogenoemde ratio - het 'eigen' verstand ontwaakt - is er een probleem, een pre-occupatie. Mensen willen de vermoede - van tevoren reeds begrepen - inhoud van Genesis 1 vastleggen. Deze vasthoudendheid (aan wat eerder, - of door eerdere generaties, - begrepen is)  loopt het opnieuw luisteren naar het verhaal voor de voeten (vgl Mt 16,22). Iedereen weet toch waar het scheppingsverhaal over gaat! De lezer weet het toch! Horen hoeft dan niet meer.

Je kunt inderdaad zeggen dat een vaak (en vaag) gehoord verhaal hier en nu niets anders te vertellen heeft dan wat ik allang weet. Anders gezegd: als je een verhaal gaat lezen, dwing dan het verhaal niet bij voorbaat jouw uitleg op. Geef het verhaal het woord. Eventueel: zoek informatie die de tekst verstaanbaar maakt, op en aan het licht doet komen. Hij komt toch uit een andere wereld dan die van nu!
Wat voor wereld is die wereld van het verhaal? Wie zijn dat, die mensen waar het over gaat? Wat doen zij, waar zijn ze mee bezig, wat motiveert hen en, ja, waarom vertellen ze deze verhalen?

Wat je als begin van de verhalen van Genesis hoort,  het eerste verhaal van de Bijbelse literatuur, heeft niet de eeuwen getrotseerd om de mens van nu antwoord te kunnen geven, wanneer h/zij, vér over de sterren en de donkere gaten heen, op zoek is naar (wat voor hem/haar, hier en nu, met de huidige stand van zaken en het wetenschappelijke apparaat van onze dagen) het prille begin van de aardkorst zou kunnen zijn, - het begin van het universum waarin wij sinds het begin van de Nieuwe Tijd opeens blijken te leven. (Let wel: als iets een begin heeft, is er dan een vóór die tijd? Zo ja: dan is het begin het begin niet.)

Genesis 1 is niet het het eerste woord over het tersluikse gelijk van God als De Beste Natuurweten­schapper. Genesis 1 is niet het eerste en ook niet het laatste woord. Het heeft niet de behoefte, een einde te maken aan de nieuwsgierigheid waarmee een mens kan kijken in en naar deze wereld. Genesis 1 is een begin van een immens agglomeraat van verhalen. Het stemt het verstaan af op wat het gaat vertellen. Wat wil er dan verteld worden? Daartoe kunnen geen andere woorden dienen dan die welke de tekst geeft.

Maar waarom wil het dan geen andere woorden geven dan deze? Ook die vraag kan men alleen voorleggen aan de tekst, desnoods noteren in een voetnoot of in een vragenlijst. Wie weet is het een goede vraag, een vraag die van begrip getuigt. Misschien is het een vraag die reeds in de tekst aan het werk is en die zo aanstonds beantwoord gaat worden. Feit is: niet alle vragen zijn in dit verband goed.

Welke vragen zijn goede vragen? Dat zijn de vragen die met het onderwerp te maken hebben. Het onderwerp is de tekst. Mijn eigen vragen, vragen die aansluiten bij mijn verleden, mijn inzichten en behoeften komen later - gaandeweg. Ik werk wel steeds met mijn eigen, al dan niet geweten, mij bekende vragen. Misschien ben ik die vragen wel, maar zolang ik luister of lees zij zijn enkel aan de zijlijn aan de orde. Aldus werkt de tekst, spreekt hij mij toe, spant hij met , tegen en voor mij samen om mij op verhaal te laten komen en mezelf onvermoed tegen te komen in het verhaal.

Een goed verhaal komt nooit alleen. Daarom horen mondelinge en schriftelijke traditie bij elkaar. Betekent dat iets? Voegt de mondelinge traditie iets toe aan het massieve corpus van tekst? Een drietal voorbeelden kunnen dit ietwat aangeven.

1. Genesis 1 begint in het hebreeuws met B'reesjieth. Het heeft Joodse leraren gefascineerd, dat dit eerste woord Van de Torah, begint met de letter B. Ook in het Hebreeuws is dat de tweede letter van het alfabet, de Beth. Van die vondst hebben zij een les gemaakt. De Schrift begint met de letter B, zegt een van de leraren, om je eraan te herinneren dat wat wij aanzien voor het begin, het begin niet is. Het eigenlijke begin, de letter A, vind je in Ex 20,1: Ik ben de Heer, je God, die je uit het land Egypte, uit het diensthuis heb doen uitgaan. Het woordje Ik - grammaticaal niet noodzakelijk en alleen gebruikt bij extra nadruk - staat uitdrukkelijk in de Hebreeuwse tekst: Anokhi. Daar staat ook in het hebreeuws de alef, de eerste letter.

2. Een ander verhaal bij Genesis 1 begint met de vraag: Waarom begint de Schrift, Gods woord, met zoiets onbelangrijks als In het begin? Waarom begint de Tora niet met zoiets belangrijks als het verbond, of de Tora? Waarom niet de tempel of de Mesjiach? Op deze vraag komt als antwoord: Natuurlijk is de Tora belang­rijk, en het verbond ook. Natuurlijk, de tempel, moge hij herbouwd worden; of de Mesjiach, moge hij spoedig komen. Maar het allerbelangrijkste voor een mens is het om te beginnen. Daarom begint de Schrift met zoiets belangrijks als het begin.

3. De Joodse traditie kent ontelbare van dit soort korte verhalen. Ze gebruikt deze verhalen om een woord te laten staan en te verstaan, om de reikwijdte van een woord, een regel of een tekst aan te geven. Zon verhaal heet midrasj (meervoud midrasjiem). Het woord midrasj is afgeleid van het werkwoord darasj: onderzoeken, leren. Je kunt eraan horen, hoe men zoekt naar de betekenis, de geldigheid, de toepasbaarheid en creativiteit van hetgeen men bestudeert. Deze uitleg bij wijze van verhaal hecht zich zelfs aan een letter.

Beroemd is de midrasj van R(abbi) Jonah in de naam van R. Levi over de Hebreeuwse B, de beth. R. Jonah zegt in de naam van R. Levi: Waarom wordt de wereld geschapen met de letter B. Zoals de bet aan alle zijden gesloten is, maar open aan de voorkant (in het Hebreeuws leest men van rechts naar links), zo is het je niet toegestaan te onderzoeken, wat boven en wat beneden is, wat voor en wat achter is. Het heeft geen zin, je hoofd te verliezen in wat voor de schepping was, of wat later na dit leven zijn zal. Je moet hier en nu leven.  Anderen zeggen: je moet niet met je hoofd in de wolken lopen. Het heeft ook geen zin, steeds maar weer terug te willen, achteruit te kijken. Ook helpt het niet, op de grond te gaan liggen omdat je meent dat je niet verder kunt. Je kunt alleen maar vooruit. Het is heel aardig, dat dit voor onze begrippen achteruit is, want men leest het Hebreeuws van rechts naar links. Weer een ander zegt: met een B, omdat je dan kunt horen dat het een zegen (beraka) is.

Uit deze opmerkingen bij het eerste woord van de Torah - B’reesjiet / In den beginne, - blijkt: voor de Joodse leraren is Genesis 1 niet een stopwatch of een tijdsbalk, die het begin in de tijd probeert vast te leggen. Nu het eerste woord gehoord is, blijkt iets anders begonnen. Iets anders is de opzet en in eerste instantie beslissend: om te beginnen.

In de Joodse traditie probeert men ook een woord beter te verstaan vanuit de andere plaatsen waar dit woord functioneert. Zo wijst men bij B’reesjiet/ln den beginne op Spreuken 8, 22. Daar geldt de Torah als begin van Gods weg. Ook wijst men op Jeremia 2, 3 waar Israël het begin van Gods oogst is. Ook het Johannes-evangelie opent met Aan het hoofd/ln het begin - in alle eerbied verwijzend naat de Torah - Gods Woord, zijn Voor-Woord, woord dat aan mijn spreken, mijn logica, met ratio(naliteit) voorafgaat en mijn woord tot antwoord maakt.

Om te beginnen: God schept de hemelen en de aarde. De Joodse traditie noemt Genesis met een andere naam. Daar heet het boek naar het eerste woord: B’reesjiet. De synagoge van vandaag begint met B’resjíeth/Genesis officieel, - dwz in de liturgie, - op het feest Vreugde der wet/Sjimchath Torah. Maar voordat men daarin leest heeft men toch iets anders gelezen?

Een Joodse jongen komt rond 1985 zijn zusje halen die met mijn dochter aan het spelen was. Etenstijd. Ik sta in de keuken te koken. Ik vraag hem: "Wat is jullie grootse feest?" Hij staat na te denken, blijft stil en zegt: "Ik weet niet hoe dat bij jullie heet." Ik: "Zeg het dan in het Hebreeuws. Misschien weet ik het wel." Hij zegt met grote stelligheid: "Sjimchat Torah!" "Vreugde der Wet zeggen we in het Nederlands". Hij knikt bevestigend. Dat klopt. Het verwondert me. In de Joodse traditie is Pèsach/Pasen toch het grootste feest.
In die tijd ga ik met de vader van de jongen op sjabbes altijd mee naar sjoel. Vijf jaar lang heb ik dat gedaan. Ik wil de Bijbels-Joodse traditie van binnen uit verstaan, meemaken. Hoe beleven ze dat, gaan ze daarmee om. En de gastvrijheid in sjoel is groot - ook al moet je in die dagen 'om veiligheidsredenen' ook vaker gefouilleerd worden!
Ik vertel de vader over 'het grootste feest en mijn verwondering. Hij begint te lachen. Hij zegt: "Voor kinderen is dat het grootste feest. Want ieder kind krijgt op die dag een grote puntzak snoep. Je moet leren dat niets zo heerlijk is als beginnen. Met Sjimchath Torah begint de Torah, het leren, opnieuw. Dat is een grote vreugde."

Wanneer ik hem veel later vertel dat Jood-zijn wel een dagtaak is. Daar komt zoveel bij kijken. Hij glimlacht en zegt: "Dat is zo. Maar ik heb er ook voor gekozen. Jij hoeft dat niet te doen. Jij bent geen Jood. Jij hebt een eigen traditie en dat is ook goed." Zo leer ik langzamerhand wat oecumene mogelijk maakt.

In de Trouw van 4 december 2023 staat een interview met de Duitse socioloog Hartmut Rosa. Hij zegt dat er principieel iets veranderd is in de manier waarom de democratie functioneert. Onze verhouding tot de wereld is verstoord. Veel mensen hebben het gevoel dat ze allerlei aspecten van hun omgeving en hun toekomst nietmeer in de hand hebben. Dat vertaalt zich steeds vaker in een politieke stem op radicaal rechts.
Het ontstaan van onze moderne samenleving was zo succesvol dat mensen het gevoel hadden aan een betere toekomst te werken. Maar we hebben nu niet meer het gevoel dat we werken aan een betere toekomst. "We proberen de achter ons afbrokkelende rand van de afgrond voor te blijven." Heeft hij dan een oplossing?
Rosa zegt dat hij niet zozeer een oplossing heeft maar meer een idee, een denkrichting. Zonder een zendeling te willen zijn vraagt hij zich af, waar we een uitweg kunnen vinden uit het systeem waar we onszelf in hebben gemanoeuvreerd.
Hij wijst dan naar de kerk, de moskee, de synagoge. Die functioneren niet volgens de moderne logica. Ze komen uit de voormoderne tijd waarin mensen zich op een andere manier tot de samenleving en de wereld verhouden.
Als je in een kathedraal komt voel je dat 'andere'.
"Er is, letterlijk en figuurlijk, ruimte. Je lijkt een andere tijdsbeleving te betreden. Religie heeft een andere ruimte en een andere tijd." Daar is een ander verhaal, een andere stem, een ander horen. Rosa gebruikt graag het woord resonantie, "een werkelijke verbinding tussen mensen, voorbij vluchtig contact.

Dat is allemaal "taal" - (verhouding tussen mensen die het geheim van 'wat samenleving is' draagt). Mondelinge traditie.
Zolang je oefent, desnoods herhaalt, ook zingend of luisterend, drink je uit de bron van wat anders beter kan of misschien beter anders kan - oefen je het samen.

Samenvatting

1. De bijbel, ook het boek Genesis, is geen verzameling mededelingen, geen collectie feiten. Het zijn verhalen. En verhalen komen nooit alleen. Ze hebben vertellers en toehoorders nodig, of belangstellenden, en brengen alleen al daardoor vele contexten mee. Daarnaast komen deze verhalen uit een Boek. Oorspronkelijk is dat een niet eindigende stroom van vertelde verhalen. Aan alle kanten bieden verhalen immers samenhang en verwijzingen.

2. In de Bijbelse traditie is "de bijbel" die wij kennen de schriftelijke traditie. Daar hoort in het Jodendom een mondelinge traditie bij. Beide tradities zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. "Het staat in de bijbel" is dus maximaal de halve waarheid.

3. Die "mondelingen traditie" speelt in de geschiedenis van het Christendom geen rol. De taal van die traditie is Hebreeuws. Voor de Grieks-Romeinse wereld vertolkt die taal een verder onbekende wereld. Rond het einde van de eerste eeuw is de context voor de bijbel in feite de context van de Grieks-Romeinse wereld en het daar gangbare denken.
(Hiëronymus - ca.347-420 - vertaalt de bijbel uit het Grieks en Hebreeuws in het latijn, de Vulgata. Uit zijn commentaar in Quaestiones hebraici in Genesis blijkt hij terdege kennis te hebben vn de hebreeuwse teksten en conteksten. Maar hij is een grote uitzondering.)

4. Ondanks incidentele contacten is de afstand tussen Christelijke theologen en Joodse geleerden groot gebleven. Rond 1930 komt Sjalom ben Chorim tot het inzicht dat de Christenen een heel andere bijbel lezen dan de Joden, ook al lezen ze eigenlijk dezelfde tekst. Maar wat is "dezelfde tekst" ls de lezing (tekst-context) zo verschillend is. De Tweede Wereldoorlog en de verwerking daarvan heeft die twee werelden hier en daar dichter bij elkaar gebracht - al moet je ook constateren dat die afstand in de praktijk van de kerk gebleven is.

5. In de hier volgende teksten probeer ik (JE) die "ook joodse context" enigermate het woord te geven.

 

Hoofdstuk 1: De eerste woorden

Gen 1,1-3

Kijk eens naar de werkvertaling
zie of je wat lijnen of strepen kunt zetten

De eerste regel van B’reesjieth/Genesis telt in het Hebreeuws zeven woorden: B’reesjieth barah elohiem eeth ha-sjamaiem we-eeth ha-arets.

B’reesjíeth begint met het voorzetsel be/in of bij. Daarna reesjieth, afgeleid van roosj. Roosj is hoofd, zoals in het hoofd der school. De eerste, niet persé een aankondiging van tijd. De knoop in het koord zorgt ervoor dat het touw niet uitrafelt, geeft het verhaal een begin.

Barah/scheppen. Het werkwoord scheppen klinkt in de regel vertrouwd. Scheppen betekent voor de meeste mensen iets ma­ken. De LXX (Septuaginta, voor-christelijke, joodse vertaling) geeft maken; de Vulgata (latijnse, christelijke vertaling - vulgus betekent volk, de vertaling die voor het volk toegankelijk is) geeft creare/scheppen, zoals bij een creatief mens, iemand die kunstenaar is.

Vaak voegde men er diepzinnig aan toe: de scheppende kunstenaar maakt iets van iets anders; God schept uit het niets. Herinner je de uitleg bij de letter B, hierboven. Het heeft geen zin te speculeren over hetgeen aan Gods scheppen vooraf zou gaan. Het leidt nergens toe. Voordat de verliefdheid bestaat is er niets zoals dit.

Maar heeft God dan soms niet uit niets geschapen? Indien iemand er behoefte aan heeft daarover te denken, wie zal  zeggen dat het niet mag? Feit is evenwel dat de tekst het daar niet over heeft. De schepping uit niets is een wijsgerig, traditioneel thema, zo men wil, in de geloofsleer gehaald als demonstratie van Gods Almacht. Maar ook daar zijn misverstanden over. De Schrift zegt slechts in zeer bepaalde situaties, dat God almachtig is. Dan gaat het er over, dat het volk in ellende verkeert. Hij zal het voor de mensen opnemen want zo is Hij. Maar indien de mens niet wil, kan God ook niets. Bijbelse literatuur is, met alle respect, geen filosofie. Het heeft niet de pretentie vragen overbodig te maken door kwesties bijvoorbeeld op te helderen.

Binnen de bijbelse literatuur is met het woord scheppen iets bijzonders aan de hand. Het bijbelse barah/scheppen heeft alleen God als onderwerp. Het is derhalve een woord zonder vergelijk. Wat God hier doet, heet barah. Het wordt vertaald met scheppen, maar het is niet onzinnig te noteren, dat we niet weten wat barah/scheppen is. We kunnen Gods scheppen met niets anders vergelijken. Het is enkel te verstaan vanuit hetgeen het gevolg is van God, én dit doen van Hem, aan het begin als begin.

Het gevolg van Gods scheppen aan het begin als begin is het vervolg van die eerste zin: hemel en aarde staan naast elkaar. Ze worden in één adem genoemd. Gods scheppen staat daar (garant) voor. Dat bijeen horen is zijn initiatief, zijn voorzet en opzet.   Hemel en aarde komen niet uit de lucht vallen. Ze vinden in de tekst plaats. Waar is de hemel? Bijvoorbeeld in Genesis 1,1. De hemel is daar de partner van de aarde. Dat is het resultaat van Gods scheppen.

Maar hemel en aarde, is dat niet het heelal? Waarom niet: "Als begin van zijn scheppen: het heelal, of het universum?"Woorden maken de werkelijkheid toegankelijk. De werkelijkheid heet hier: hemel en aarde, niet universum. Hemel en aarde maken afstand en nabijheid mogelijk van zaken die blijkbaar verschillend zijn. Kies je voor heelal dan moet je ook zeggen: onze vader die in het heelal zijt (Onze Vader), en, eer aan God in het universum (eer aan God in de hoge). Hemel en aarde zijn als zoveel bijbelse woorden en verhalen, woorden die op geen enkele ervaring teruggaan. Ze zijn zoiets als openbaring, het hoge woord eruit, extra-taal: woorden waar je niet op komt terwijl ze zich aandienen als vanzelfsprekend. (Noem eens wat van die woorden, die extra-taal! Bijvoorbeeld scheppen, God, plaats, tijd, vrede, broer, vader, vrouw, man, mens, kleding, brood, vrijheid. We beschouwen die woorden als onze eigen taal. Is de taal een uitvinding van ons, of zijn wij uitvinding van de taal? Of moet je anders naar dit soort zaken vragen?)

In eerste instantie is nu ruimte gemaakt voor een van de belangrijkste en over het algemeen nooit begrepen gege­vens van Genesis 1. Alles wat er in genoemd wordt, heel de inventaris van he­mel en aarde, alles wat komen gaat . . . het is niet God. De hemel, de zon, de maan, de sterren, planten of dieren . . . ze zijn God niet, ze zijn geen God. Wat wij kennen als belangrijke elementen voor onze samenleving, milieu, werkverdeling, grondstoffen en eerlijke prijzen voor grondstoffen, - of mis­schien nog beter: alles wat een mens belangrijk vindt, alles waar hij zich aan hecht, waar hij of zij zich afhankelijk van voelt . . . het is God niet.

Daarnaast - wij blijken nauwelijks in staat dat te beseffen - heeft het scheppingsverhaal in de oud-oosterse wereld rondom de Middel­landse Zee altijd de indruk gewekt, een zeer atheïstisch verhaal te zijn. Wat de andere volkeren als goden kennen zijn in het bijbelse landschap dingen, maaksels, afhankelijk van de Éne die plaats gaat maken voor de mens op aarde onder de hemel.

Hemel en aarde horen dank zij Gods scheppen bijeen. Vanuit onze kultuur zijn wij gewend, die twee op grote afstand van elkaar te zien. Bijbels gesproken zijn zij dankzij God dicht bijeen. Dat staat als een paal boven water. In de tekst is dat een feit. Maar bijna ontnuchterend na dit eenheids-visioen neemt de tweede zin het laatste woord alleen over. Alleen - als ware het zonder partner.

De aarde nu - Het woord aarde wordt uit de tekst genomen, aan een nader onderzoek onderworpen, bekeken. Het verhaal maakt zichtbaar wat het betekent: de aarde alleen. De aarde nu . . . De aarde alleen is woest en leeg, duisternis over het gelaat van de diepten.

Vanuit Jeremia 4, 23 kan men verstaan, hoe woest en leeg verstaan wil wor­den. Jeremias hart krimpt ineen. Hij kan niet zwijgen. Hij hoort krijgstrom­petten, ziet oorlog en verwoesting. Alles op zijn kop. Ik zie de aarde, en zie: woest en leeg; en naar de hemel: en er is geen licht. Het heeft er de schijn van dat God niet gesproken heeft, nog niet, en dat hij ook nooit zal spreken. De chaos compleet en definitief is.

Woest en leeg, maar dan uiteengeschreven in een zin, treft men ook aan in Jesaja 34, 11. Ook daar is het een dag als een oordeel, apocalyptisch, verschrikkelijk. Aarde zonder hemel. Onpeilbaar diep en duister. Denk maar aan de beelden die je kent van zovele oorlogen met al hun mensen-ontkennend geweld.

Het voorafgaande visioen, de beginselverklaring waar je van opkijkt, de ver­rassende eenheid van hemel en aarde bijeen, die zeven Hebreeuwse woorden aan het begin blijken toch een fata morgana, een luchtspiegeling in het hete woestijnzand, een illusie, tevergeefs. Maar de tekst is het hier niet mee eens. Dit soort peinzen zal ter­stond een halt toegeroepen worden: niet zo snel! Het verhaal is nog niet uit. Het begint nog maar pas.

Aarde zonder hemel is woest en leeg, dat is toegegeven, zelfs aangegeven en verkondigd. Die lege onherbergzaamheid, en die onherbergzame leegte hoort bij de begin-situatie.
Onontwarbaar is de diepe duisternis waarin geen woord te vinden of te lezen is.
Maar het begint nog maar pas: geest van God is - zwevend boven de wateren.

De geleerde fantasie is bij Gods geest zwevend boven de wateren zwaar aan het werk. In brede halen ziet men driftige wolken boven een oerzee op hol geslagen, als ware men de duisternis over het gelaat van het peilloos diepe vergeten. God, zo heeft men ontdekt, zou hier in de tekst ook kunnen betekenen: reusachtige. Een reusachtige storm.

Het Hebreeuws spreekt over roeach elo­him, geest Gods. Wat is dat? Het is bekend, dat geest zo'n christelijk woord is, liefst met het woordje heilig en het bepaalde lidwoord erbij: de Heilige Geest. Dat zal er wel mee te maken kunnen hebben - maar zo ver zijn we op de eerste pagina van de Schrift zeker nog niet.

Wie een onbekend woord op het spoor wil komen dient te letten op het effect van dit woord in de tekst: hoe zaait het woord zich uit? Wie weten wil wat geest Gods betekent, moet letten op wat nu komen gaat, waar dit woord het geheim van is, wat het in zich draagt, wat eruit komt. Er gaat iets gebeuren. Een stem zal zich aandienen. Chaos en duisternis vinden een zeker einde, hebben in het verhaal hun tijd gehad wanneer een stem begint te spreken.

Een stem gaat spreken, rept over licht. Dan blijkt er een begin gemaakt te zijn, dan is er iets begonnen. Gods Geest is het geheim van het begin. Het is al begonnen. Hemel en aarde, van af de eerste woorden in de tekst in één adem genoemd, horen toch bijeen. Daarom zweeft Gods geest boven de wateren: attent op een stem, op zoek naar licht.

Licht gaat schijnen in de duisternis. Johannes heeft het zo gelezen, gehoord, gezien, geschreven (Jo 1,5;3,19;8,12). Wanneer een blindgebo­rene de ogen worden geopend (Jo 9), ziet hij hetgeen hier in Gen 1, 3 als eerste gezegd is: Licht geschiede! Aan alle sporen van verwoesting en tever­geefs, aan alle duisternis is hier paal en perk gesteld. Wie het leest, kan hier alleen nieuwsgierig worden. In s hemels naam, wat is hier gaande? Het lijkt een goede vraag. Je kunt er mee verder gaan, want dit is precies wat er aan de hand is. De hemel, Gods naam wordt inzet van een verhaal gemaakt, wordt aldus bewaard tot op deze dag. Ondanks alle duisternis is er geest Gods, zwevend boven de wateren. Er gaat iets gebeuren, er zal iets gebeuren. Het onderwerp van scheppen gaat spreken.

Er blijkt iets te komen, dat luistert naar de naam licht.

Wie het duister een beetje kent, weet wat het licht waard is.

Het volk dat gaat in duisternis, zal zien een groot licht. Daarmee spreekt Jesaja het volk toe dat de vijand kapot heeft willen knijpen (Jes 9, 1). Mattheüs schrijft die woorden neer, wanneer Jezus uitwijkt naar Galilea, als Johannes is overgeleverd (Mt 4, 16). Het vraag mag rijzen, wat het betekent, wanneer de geest boven de wateren zweeft, wanneer de stem begint te klinken om het lícht te laten wórden. Zo immers begint na Deuteronomium het boek Genesis opnieuw. Zo heft Mozes zijn verhaal weer aan in Gen 1, 1. Zo zal ook het getuigenis opnieuw beginnen, bij de Jordaan (Mt 3,6; Mk I,5; Lk 3,3; Jo 1,28).

Maar, zo mag men vragen, wat heeft dat er nu weer mee te maken? Wat heeft de komst van Jezus bij de Jordaan te maken met het scheppingsverhaal?

Aangegeven is in het bovenstaande: de overgang van Deuteronomium naar Genesis. Aangegeven is ook: hemel en aarde horen dank zij Gods scheppen bijeen; het verhaal begint aan de horizon, waar hemel en aarde in elkaar overgaan. Genoteerd is ook de warboel van een aarde zonder ordeningsprincipe, de duisternis, de geest, het spreken van God. Maar hoort daar niet ook het verhaal te beginnen over het verschijnen van de Mesjiach, de Christus  - Hij die komt als een geroepene, als eindelijk het goede?  (Voor eindelijk het goede zie Jo 1,46. Het goede is daar overeenkomstig Mozes en de Profeten.)

De Geest duidt op het onvoorstelbare, het wonderlijke van niet alleen-zijn. Wanneer de aarde alleen is spreekt de tekst over een verhouding die er tóch, en welhaast persoonlijke is: en de Geest van God over het aangezicht van de wateren. Welk vermoeden reikt de Geest aan? Een rein hart schep mij, God, een vaste geest vernieuw in mij; werp mij niet weg van voor Uw Aangezicht en neem Uw Heilige Geest niet van mij weg. Psalm 51 (12-13) weet zo te bidden.

Scheppen is het werk(woord) van God. Gescha­pen zijn heeft te maken met voor Gods aangezicht zijn. Weg zijn van voor zijn aangezicht betekent, zonder zijn Geest zijn. De Geest lijkt: Gods aange­zicht naar de wereld gekeerd. Alsof God ziet!

Als God naar deze wereld kijkt, wat kunnen wij dan zien? Wanneer God naar de wereld kijkt, wordt redding (hosjoea) zichtbaar (Ps 51,13; Ex 2, 25; 3, 7), wordt bevrijding een feit, en bouwt Hij de muren van zijn stad (Psalm 51, 20). Als God begint, dan wordt alles nieuw.

Wanneer in het verhaal van Noach de wateren de aarde bedekken, wordt de tijd nauwkeurig vastgelegd (van Gen 7, 24 tot 8, 13). De ark gaat open op de eerste dag van de eerste maand: een nieuwe tijd begint. Op diezelfde dag wordt ook de verbondstent in de woestijn opgericht (Ex 40, 2), zoals het voltooien van de tempel-tent (Ex 40, 33) alles te maken heeft met het voltooien van het werk op de zevende dag (Gen 2, 2-3. Dezelfde verhouding tussen hemel en aarde en het huis van de Heer treft men ook aan in 2 Kron 6, 1 en 18).

R. Abbahu en R. Chiyya Rabbah spreken met elkaar. R. Abbahu zegt: Vanaf het begin zelf van de schepping ziet de Heilige, Hij zij gezegend, de daden van de rechtvaardigen en de daden van de afbrekers. Daarom verwijst en de aarde was woest en leeg naar de daden van de afbrekers; en God zegt: er geschiedt licht  wijst op de daden van de rechtvaardigen. Het zou kunnen zijn, dat ik nog niet weet, om welk van deze Hij zich verheugt, over de eersten of over de laatsten. Maar omdat er geschreven is: En God ziet het licht, hoe goed het is, volgt daaruit dat hij een verlangen heeft naar de daden van de rechtvaardigen, en niet naar de daden van de afbrekers.

R. Chiyya Rabbah zegt: Vanaf het begin zelf van de schepping ziet de Heilige, Hij zei gezegend, de tempel gebouwd, verwoest en opnieuw gebouwd. In het begin schept God wijst op de gebouwde tempel, zoals je leest in: Opdat ik de hemel moge planten, en de fundamenten van de aarde moge leggen, en tot Sion zeggen: Jij bent mijn volk (Jes 51, 16). En de aarde was woest, verwijst naar de verwoeste tempel, zoals je kunt lezen in: Ik zag de aarde en zie, het was woest (Jer 4, 23). En God zegt: er geschiede licht. Dat is de tempel herbouwd en hecht verankerd in de Messiaanse tijd, zoals je kunt lezen: Sla op, schijn, want je licht is gekomen, en de heerlijkheid Gods is opgestaan over je (Jes 60, 1) (Midrasj Genesis Rabbah, 11, 5).

Wie kennis genomen heeft van het citaat uit de midrasj (joodse verhalende uitleg bij de tekst) merkt op, dat in Gen 1 iets anders aan de hand is dan een reconstructie van 'het vermoedelijke', van hoe het gegaan is toen deze we­reld tot bestaan gekomen is. Wie begint met Genesis, met hemel en aarde ook één, met licht in de duisternis, hij of zij begint dan ook met alle verhalen. Alles zal meeklinken. Wie dat een beetje op het spoor komt, gaat de verhalen anders lezen, gaat meer belezen lezen. En je wordt door het ene verhaal naar het andere gebracht.

Het scheppingsverhaal probeert niet, wie lezen wil, binnen te voeren in zoiets als de oorsprong en het ontstaan van de aarde. Het verhaal voert zijn lezers binnen in de spanning van alle verhalen die komen gaan. Met die verhalen staat het leven van de mens, op aarde onder de hemel, op het spel. Het zou belangrijk zijn!

Een belangrijke regel bij het lezen van (bijbelse) teksten is: alles wat de tekst wil zeggen, staat er. Niets méér, en ook niets minder. Waarover gaat de tekst dan? Dat zegt de tekst zelf. Elk toeval in de tekst is een feit. Wat er toevallig staat, staat er feitelijk. Uit het regelmatig terugkeren van feiten in de tekst kan men gaan vermoeden, dat er regels aan het werk zijn.

Rondkijkend in de warwinkel die onze wereld heet, kan een mens zich afvragen wat hij of zij daar mee moet. Wat is er met die wereld van ons?
Wie met deze vraag aankomt bij Gen 1, krijgt daar als principe te horen, dat die wereld in de taal van het verhaal aarde heet. Deze aarde hoort bij iets anders, ge­naamd hemel, en samen hebben ze alles te maken met God, die in het begin schept (als een uitnodiging om met Hem en Zijn werk in zee te gaan). In feite zit die uitnodiging besloten in 'geschapen naar Gods beeld, op Hem gelijkend'.
Na deze informatie kun je bij jezelf te rade gaan. Heeft het zin, de in Genesis 1 aangeboden gegevens als relevant te beschouwen? Gaat dit ergens over? Wat zou je (kunnen) willen?
Je kunt concluderen, dat dit geen antwoord is op de vraag. Je kunt het voor gezien houden. Je kun ook gaan vermoeden, dat met deze eerste zin eigenlijk nog nauwelijks iets gezegd is. Alles moet eigenlijk nog worden waar gemaakt, ingevuld.
Dan kun je opnieuw te rade gaan bij de tekst.

Door het woordje en (hemel en aarde) is er een tweedeling en verbinding gemaakt: een deze zijde en een overzijde. Déze zijde is de aarde, de plaats van de men­sen (Ps 115, 16). De overzijde is de hemel, de plaats van God. Deze verdeling over twee plaatsen, maakt afstand en nabijheid mogelijk. Zo is er een verband.
De afstand tussen hemel en aarde wordt overbrugd. Iemand spreekt.

Joodse leraren hebben opgemerkt, dat God in Gen 1 tien keer spreekt. Ook is opgemerkt, dat in het verhaal van de zeven dagen God bij tien verschillende werkwoorden onderwerp is. Bij het eerste werk­woord (scheppen) kan alleen Hij onderwerp zijn. In de andere werkwoorden gaat Hij de mens voor. De mens kan immers spreken, zien, zeggen, tot en met onder­scheid maken, heiligen, rusten, en zegenen in navolging van God.

Hemel en aarde horen bijeen. Dan is er de aarde alleen. Gods geest boven de wateren.
De duisternis uit de aanhef van Genesis wordt in het volle licht van Gods woord geplaatst.
Wie en wat het ook zijn moge, degene die de tekst God noemt, gaat spreken.
Hij zegt: Er geschiede licht. Aldus geschiedt.      
God ziet. Wat ziet God? Dat het licht goed is?
Is er niet meer aan de hand dan de eenvoudige mededeling dat het goed is? Het lijkt belangrijk, hier aandacht aan te besteden, want het goed zijn krijgt alle aandacht in Gen 1. Zeven keer staat het er, de zevende keer zelfs zeer goed.

Ki tov zegt het Hebreeuws. Aldus heeft de band tussen hemel en aarde in Gods ogen een kleur gekregen: hoe goed! Hoe blijkt beter dan dat. God ziet niet, objectief constaterend, dat het goed is. Hij is partij, betrokkene. Hij zegt: hoe goed. Gods zien zaait zich uit en gaat geheel op in het vervolg van zijn spreken. Hij laat horen hoe hij het licht herkent. Hij ziet dit wel zitten, de geschiedenis van het licht, sinds zojuist een feit.

De eerste regels van het boek Genesis confronteren degenen die lezen willen, terstond met het theater, het podium van alles wat er verder in het werk van de Schriften aan de orde zal komen. Het wordt het verhaal van hemel en aarde. Hoe God, de hemelen, vanaf het begin in zee wil gaan met de aarde, zich daaraan bindt, zich ermee verbindt. Zijn stem zal zich uiten, richting geven, en namen noemen voor al het vele dat er te zien valt, zodra de ogen van een mens zich openen. De wereld gaat beschreven worden. Eerst: inventarisatie van een begin-situatie. In het volgende verhaal verteld worden wat in die beginsituatie van doorslag-gevende betekenis is: inventarisatie van de relatie. Daar zal het over de verhouding gaan. Over de een en de ander, of de Een en de ander of de een en de Ander. Aldus wordt voor het eerst gewag gemaakt van het verbond en de doorslaggevende betekenis ervan.

Steeds blijft er het begin aan het hoofd, dat waar het om begonnen is -  met recht en rede de eerste lezing in de nacht waarin Christenen het paasfeest vieren. De eerste vingeroefeningen, toonladders spelen. Als een intense grondtoon hoort wie lezen wil, hoe God een boog spant tussen hemel en aarde (vergelijk Gen 49, 24). Daarmee begint de Torah, Mozes, opnieuw.

Genesis is het eerste van de vijf boeken van Mozes. Mozes zegt betekent In de Torah staat, en omgekeerd. Mozes is de leider van het volk., de leraar van en voor zijn volk. Daartoe is hij blijkbaar in het biezen mandje gelegd en uit het water gevist. Hij kan het niet helpen, dat zijn oog gevoelig is voor de verantwoordelijkheid van de mens (vergelijk Ex 2, 11-15). Hij kent zijn taak. Een brandende struik in de woestijn brengt hem niet tot vervoering of ontroering, maar zet hem op weg om opnieuw, en nu met zijn volk, door de zee heen te gaan. En zijn motief? lemand is hem voor geweest, heeft hem die zo moeilijk pra­ten kan (vgl Ex 4, 10), woorden gegeven.

Op het einde van het boek Deuteronomium sterft Mozes. Jozua staat als zijn opvolger gereed. Met de Thora in de hand gaat hij naar de overkant (van de Jordaan). Daar zal de stem van Mozes  opnieuw klinken: Genesis 1 en verder,  elke sabbat, in elke stad, in de synagogen (vgl Hand 15, 21).

In Gen 1 klinken na Deuteronomium de eerste woorden opnieuw. De Schrift heeft het woord, is taal en teken, is stem geworden wanneer iemand zijn stem geeft aan de tekst en begint te lezen. Voor ieder die horen wil.

Samenvatting

1. Het lijkt erop dat het "scheppingsverhaal" in ieder geval niet een primitief verhaaltje is over "het ontstaan van de aarde". Wat is het dan wel? Goede vraag. Alleen die tekst kan deze vraag beantwoorden.

2. In het verhaal blijkt een structuur te zitten. De dagen 1-3 geven als het ware de ruimte, de dagen 4-6 geven aan hoe die ruimte gevuld wordt. De zevende dag staat apart. Daar is dus iets mee.
(In de hebreeuwse tekst telst Genesis 2,1-3 21 woorden: 3x7. De eerste regel, Genesis 1,1, heeft 7 woorden. Dat zal geen toeval zijn. Alle goede dingen in drieën; 7 en tien geven een volheid aan.)

3. De avond van de zesde dag blijkt ook een verhaal apart. Werden dieren en planten gemaakt naar hun soort/aard, bij de mens is een andere samenhang aan de orde: naar Zijn beeld. Hier komt ook het woord scheppen uit de eerste regel weer terug.

4. In de Joodse traditie gaat aan Genesis 1 het laatste hoofdstuk van het boek Deuteronomium vooraf. Op het feest Vreugde der Wet, Sjimchath Thorah, wordt de boekrol teruggedraaid naar het begin: Genesis 1.

5. Bijbel lezen is eigenlijk altijd mee-lezen, toetreden tot de - eventueel veelstemmige - kring van de lezers en hoorders van deze verhalen.

 

Hoofdstuk 2 : Tot zeven leren tellen

Gen 1,3 tot 2,4a

Na de eerste woorden, heil en onheil spellend, neemt de tekst - alles is nog nieuw, alles moet nog wennen, maar toch! - een onverwachte wending, een beslissing. Het hoge woord: God spreekt. Nog voordat de lezer kennis kan nemen van wat God gaat zeggen, is daar dat eerste gegeven waarover men zich verbazen kan: God spreekt.

In het huis van de Schriften is het geen geheim, dat God niet de God van de machten en de krachten is, niet de God van het alles beslissende geweld of de charming schoonheid van het bekoorlijke landschap. De God waar het verhaal vol van is, blijkt een God te zijn die spreken kan. Zijn spreken is de eerste invulling van scheppen.

In het chassidisme, de grote Joodse beweging van vroomheid en toewijding in het Oost-Europa van de achttiende en negentiende eeuw is Rabbi Sussja geen onbekende. Hij is een geliefd leraar, niet om zijn grote geleerdheid, maar omwille van zijn toewijding en zijn eenvoudige, diep menselijke vroomheid.

In de Joodse traditie spreekt men graag over de leraren. Iemand die ergens uit­leg aan geeft zal graag de naam noemen van degene die hem geleerd heeft. Wie de naam noemt van wie hij geleerd heeft, brengt de verlossing dichterbij. Want de leer, dat wat je geleerd hebt van je traditie, is nooit onpersoonlijk of boven-persoonlijk. De waarheid is geen luchtbel op grote hoogte waarvoor een mens op zijn of haar tenen zou moeten lopen, en - wie weet - dan wel bij kan komen. Niets daarvan.
De waarheid, dat wat je van de ervaring van anderen en hun omgaan met de Schrift en met mensen leren kunt, - gaat van leraar naar leerling, van mens tot mens, is door en door gebonden aan men­sen, zoals dit ook in het zogenoemde Nieuwe Testament door en door het geval is. Christen zijn is niet zoiets als burgerlijke stand of status, een klasse mensen waar men al dan niet toe behoren kan. Het geeft aan wie je leraar is, in wiens naam je leert. Daarom zijn de leerlingen altijd onderweg met hun leraar. Ze maken zijn leven mee, zullen daarvan getuigen.

Terug naar Rabbi Susja.

Rabbi Susja had een bijzonder probleem. Iedereen kon on­derwijs geven in naam van zijn leraar, maar Rabbi Susja kon niet leren in de naam van zijn leraar. Iedere keer wanneer zijn leraar zei: En God sprak, werd Rabbi Susja namelijk helemaal wild. Dan sloegen bij hem alle stoppen door. Hij begon te schreeuwen en zich wild te bewegen. zodat er niets meer met hem te beginnen viel. Daarom brachten ze hem naar buiten. Hij stond dan op de bin­nenplaats, sloeg met zijn vuisten op de muur, en schreeuwde: En God sprak! Stel je voor: God spreekt.
Hij werd pas weer kalm als zijn leraar aan het einde van het verhaal gekomen was. Daarom kon Rabbi Susja niets leren in de naam van zijn leraar. Maar Rabbi Israël van Rizin voegt aan dit verhaal toe: Maar de waarheid is, dat zeg ik jullie - de waarheid is: Wanneer iemand in waarheid spreekt en iemand neemt in waarheid op, dan is één woord vol­doende - met één woord kun je de wereld verheffen, met één woord kun je de wereld vrij maken van zonde.

Hoe spreekt God dan? Dat vertelt het verhaal.
Maar de Bijbel zegt zo vaak dat God spreekt!
Dan wordt ook verteld wat Hij zegt.
Hoe moet ik me dat dan voorstellen?
Dat moet je je niet voorstellen.
Je moet het lezen, liefst hardop; dan kun je het ook horen.
Dan is het net alsof het verhaal jou erbij haalt, jou tot getuige wil maken van wat er verteld gaat worden.
God spreekt.
Er is een woord te horen.

En God zegt: Er geschiede licht. En er geschiedt licht. En God ziet het licht, hoe goed het is. En God maakt scheiding tussen het licht en het duister. En God roept het licht dag en het duister roept Hij nacht  En er geschiedt avond en er geschiedt ochtend. Dag één (Gen 1, 3-5).

Dat is alles voor dag één. De lezer hoort het eerste wat God zegt, wanneer Hij begint te spreken. Hij wil dat wij - wie wij ook zijn, op dit ogenblik in ieder geval ook toehoorders of lezers van dit verhaal - mét het verhaal onze zinnen zetten op het licht.

Er bestaat zoiets als licht. Dat is het eerste wat Hij gewild heeft, als geschieden-is.
Maar wat is licht? Een lamp voor mijn voet is je woord, een licht op mijn pad (Ps 119, 105). De psalmist wil zich aan dat woord houden, Gods uitspra­ken bewaren. De opening van jouw woorden geeft licht, begrip voor de eenvou­dige (Ps 119, 130). De synagoge bidt elke morgen: Gezegend jij, onze God, koning van de wereld, die het licht vormt, en die de duisternis schept. Die vrede maakt, en die alles schept. Die licht laat schijnen op de aarde en op allen die haar bewonen in betrokkenheid en die haar in zijn goedheid elke dag, steeds, zijn werken van het begin nieuw maakt.

Elke dag kan de eerste zijn. Het licht is elke dag het eerste dat een mens krijgt: weer een nieuwe dag! Want is het licht niet een uitkomst - eindelijk! - wanneer je niet slapen kunt!

Ezechiël ziet hoe de aarde verlicht wordt door Zijn gewicht (in de regel vertaald met zijn heerlijk­heid). Rabbi Berechjah zegt in de naam van Rabbi Isaak: Het licht is gescha­pen vanaf de plaats van de tempel. Hij verwijst daarbij naar Ez 43,2 en voegt eraan toe: Zijn gewicht/heerlijkheid is niets anders dan de tempel, zoals te lezen is: Jij troon van glorie, hoog vanaf het begin, jij plaats van ons heiligdom (Jer 17, 12, GenR 111, 4).

Gen 1, 3-5 noemt het licht vijf keer. Geen wonder. dat Rabbi Simon daarin de aanduiding ziet van de vijf boeken van Mozes. Zo kan het licht van de eerste dag heel wat voeten in de aarde hebben. Het wordt  een soort ruimte. Die wordt gevuld op de vierde dag. Dan is er sprake van de zon, de maan en de sterren, de grote en kleine lichten, om te heersen over de dag en de nacht. Daar klinkt voor het eerst dat gevaarlijke woord heersen - gevaarlijk, want heersen en heersers zijn al te bekend uit de geschiedenis van de mensen.

Ook het woord heersen krijgt in Gen 1 heeft niet zijn betekenis vanuit de mensen. Men zal het vanuit de hemel  - Mt 21, 25 reikt dit alternatief aan -  vanuit de Schriften dienen te verstaan. Kinderen blijken dit te begrijpen. Op de vraag: Wat betekent de baas zijn?, antwoordt een kind van zes jaar, als men een beetje doorvraagt: de baas is degene die de anderen helpt. Bij die uitspraak hoeft zelfs geen uitroepteken. Het is zonder meer duidelijk.
Bijbels heersen is mogelijk maken. God is er zelf hét voorbeeld van.

Nadat Gods spreken het licht heeft aangeheven, geschiedenis heeft laten worden, betreedt de lezer de ruimte die straks dag twee heet. Het eerste kar­wei geldt het plafond. Een uitspansel zal er zijn.

Er  moet als het ware een open ruimte in het vele oer-water gemaakt worden, zodat er een droge plaats te voorschijn kan komen - anders kan de mens nooit leven. Het firmament duwt het water naar boven, zal het daar tegenhouden. Want het water is boven. De regen maakt dat duidelijk. Gods woord houdt dank zij het firmament het water boven vast. (In het verhaal over Noach zullen de hemelsluizen opengaan en blijft er bijna niets meer.)

Het plafond gegeven moet nu ruimte gemaakt worden. Water wordt van water gescheiden. Zo komt er water en lucht of hemel.

Op de vijfde dag zullen die twee ruimten gevuld worden met vis en gevogelte. Waar de mens niet kan leven, is toch leven mogelijk. De vogels en de vissen zijn er het bewijs van.

De derde dag brengt het land binnen bereik. Het water vloeit samen op één plaats. Het droge komt te voorschijn, het land, de aarde. De aarde wordt groen. Er verschijnt zaaddragend gewas.

In de tekst wordt een belangrijke zinsnede neergeschreven: naar zijn aard. De aarde brengt planten en dieren voort naar hun aard. God zoekt als het ware in zijn boekenrek naar een biologie-boek. Daarin zoekt Hij de aard van de plant en het beestje op. Zoals het is,  zo maakt Hij het. Daarom is een leeuw anders dan een kanarie en lijkt een mier niet op een schelvis. Daarom zijn de verschillende planten niet hetzelfde. Ze zijn anders ge-aard.

De veelvuldige herhaling van naar zijn aard anticipeert op wat nog komen moet. De lezer kan  vermoeden dat straks de mens ook naar zijn aard geschapen wordt. Tegende achergrond van die verwachting zal de mens dan een uitzondering blijken!

Belangrijk is ook de notitie zaaddragend gewas. Wat de wereld in-houdt, blijkt te bestaan met het oog op de toekomst. Wie de toekomst naar zijn hand wil zetten, doet alsof hij of zij de wereld zijn of haar programma voorschrijft. Wie zal dat dan doen?

De farao in het Egypte van Ex 1 wil de jongetjes laten vermoorden. Dat lijkt zijne majesteitelijke hoogheid een kwestie van optreden met beleid. Door de jongetjes te vermoorden wil de pharao de toekomst uitzetten. Daarmee blijkt de farao in de mening te verkeren, God zelf te zijn. Veel verdriet zal hij hebben, wanneer hij uitgerekend in de dood van zijn eerstgeborene, zijn zoon, mens blijkt te zijn.

De zesde dag wordt getuige van de schepping van de dieren op aarde. Daar­na komt de mens als uitzondering. Al geruime tijd - in feite sinds 1,1 - is in de tekst het woordje scheppen niet meer gevallen. Nu komt het opeens weer te voorschijn.

Tegelijk is er meer. De toon van het verhaal wordt anders. Laat ons de mens maken. De mens wordt geschapen naar Gods beeld en gelijkenis. Wil men weten, hoe de mens er bijbels gesproken voor staat, dan is degene naar wie men kijken zal geportretteerd als  nie­mand anders dan God zelf.
Wanneer de kersverse opa en oma zich buigen over de wieg van hun jongste kleinkind en zeggen: precies onze Karel, is er bijbels gesproken in ieder geval sprake van een vergissing. De mens lijkt op de God van dit verhaal naar wiens beeld, op wie gelijkend, hij geschapen is. Daarom is ook Paulus wel te volgen wanneer hij zingend zegt: Hij is het beeld van de onzichtbare God, de eerstgeborene van heel de schepping (Kol I, 15).

De mens is geschapen naar Gods beeld, op Hem gelijkend. Dit is een meervou­dig gebeuren: mannelijk en vrouwelijk schept Hij hen. Opmerkelijk. Niet of ... of, maar en ... en. Leven als mens is: leven in meervoud, in vruchtbaar verschil. De mens kan, mag en zal niet onverschillig zijn.

De mens wordt geschapen naar Gods beeld, op Hem gelijkend. Daarmee wordt iets gezegd wat uniek is voor de bijbelse literatuur. God is het model voor de mens. Hoe spreekt de Bijbel over de mens? Wat is een mens? Volgens dit verhaal moet je voor het antwoord naar God kijken. Hoe is Hij, hoe doet Hij? De mens van Gen 1 kan wat, kan heel wat. Als je het goed verstaat komen er werelden uit zijn hand. Deze zienswijze wordt in de mondelinge traditie terstond concreet gemaakt.

De Joodse traditie zegt: de attributen, de eigenschappen van God zijn een opdracht voor de mens. Maar dit klinkt te algemeen. Voor de mens, meer precies zou zijn: voor mij. Peinzend over God schrijf ik mijzelf de Wet, de Thora voor. God is goed betekent op de eerste plaats: het is mijn opdracht, goed te zijn, goed te doen. God is barmhartig geeft op de eerste plaats aan, dat het mijn opdracht is, barmhartig te zijn. Wat Gods eigenschappen betekenen moet je primair noteren in de eerste persoon enkelvoud: ik en mijn. Het is geen verplich­ting voor jou, niet iets wat ik een ander op kan of zal leggen. Het is mijn verplichting, wanneer ik zeg: God is goed.
Bij wijze van spreken geef ik aan, hoe ik mij verplicht weet. Zo is deze uitspraak niet ideologisch maar pragmatisch, proprammatisch. Zo wordt de mens het eerst in het verhaal neergezet: door God geschapen. God als vader en moeder tegelijk.

mensenzoon - mensenkind - schepping

Elke mens is door God geschapen. Niemand kan zeggen: Mijn vader is groter of beter dan jouw vader, want God is ons aller Vader, onze Vader. Omdat God Vader is horen wij als broers en zussen bijeen. Dat is geen romantiek; daar hoef je maar even verder voor te kijken. Het eerste en tweede verhaal over broers heeft niets van Bruderschaft, of oude jongens krentenbrood. Sprekend over broers is de mens gewaarschuwd: het luistert zeer nauw.

God zegent de mens. Zegenen betekent: (de Naam van) God in verband brengen met iets concreets.

Bij het laatste avondmaal neemt Jezus het brood, hij spreekt de zegenbede uit. Hij zegt dan de woorden die Joodse mensenzeggen wanneer zij brood gaan eten: Gezegend ben Jij, Heer onze God, die brood uit de akker doet voortkomen. Aldus is dit brood in verband gebracht met God, met het verbond tussen God en het volk.

Hoe dramatisch vertalingen kunnen zijn kan men weten sinds: "Weest vruchtbaar en vermenigvuldigt U". Peroe oe pheroe, zegt het hebreeuws puur poetisch: Groei en bloei, maak heel mijn wereld mogelijk. Planten en vruchten blijken beschikbaar voor het menu. De mens van Gen 1 leeft nog niet ten koste van. Dan wordt het avond en och­tend. Dag zes is een feit. Alles is voorbereid met het oog op wat komen gaat, de zevende dag.

Rabbi Sjimon ben Yochai leert: De sjabbath doet zijn beklag bij de Heili­ge, Hij zij geprezen: Alle dagen hebben een partner maar ik heb geen part­ner! God geeft hem ten antwoord: De gemeenschap van Israël is jouw partner. En wanneer zij voor de berg Sinaj staan zegt Hij hun: Herinner je wat ik de sjabbath gezegd heb. De gemeenschap van Israël je partner is. Daarom staat er: Ge­denk de dag sjabbath om hem te heiligen (Gen. R. 11, 8 bij Ex 20,8).

Heiligen is het laatste werk uit het verhaal van de zeven dagen. 'Heiligen' is voor katholieken vaak een bijvoeglijk naamwoord als zelfstandignaamwoord gebruikt, in het meervoud. Maar 'heiligen' is in het eerste verhaal van Genesis een werkwoord. Het betekent: apart stellen, onderscheiden, onderkennen, om tot zijn recht te laten komen.

En voltooid zijn de hemelen en de aarde en heel hun bevolking. En God vol­tooit op de zevende dag al zijn werk dat Hij gemaakt heeft, en God staakt op de zevende dag van al zijn werk dat Hij gedaan heeft. En God zegent de zevende dag, en Hij heiligt hem, omdat Hij op hem staakt van al zijn werk dat God geschapen heeft door het te doen (Gen. 2, 1-3).

De geschiedenis van het Boek met de Boeken is niet te volgen, tenzij wan­neer men in Gen 1 meegaat, en meetelt totdat men het getal zeven, de ze­vende dag, bereikt. Zonder de zevende dag, de sjabbath, kan men de joodse samenleving en geschiedenis niet begrijpen. Joodse mensen kende men aan drie zaken: ze waren besneden, ze aten geen varkensvlees, en ze hielden de sjabbath. De laatste jaren begint men te vermoedendat er met Jood-zijn meer aan de hand is.

Rond de jaren vijftig - midden 20ste eeuw - is de vrije zaterdag nog onbekend. Veel mensen werken op zaterdag twee uur korter. Verder gaat alles gewoon door. Alleen joodse mensen werken op die dag niet. Het is hun zondag. Histo­risch gezien is daarmee de zaak wel op zijn kop gezet.

De zondag is de heilige dag van de Christenen geworden als verlengde van de sjabbath. De zevende dag duurt namelijk zo lang als de laatste maaltijd op sjabbath duurt. Zeker in de oude tijden - wanneer de lijnen van de communicatie nog behoorlijk kort zijn - probeert men die dag zo lang mogelijk te rekken. Meestal zijn er gasten. Toevallig aanwezige vreemde­lingen worden aan tafel genodigd.    

Het is niet onwaarschijnlijk, dat de eerste (Joodse) Chris­tenen het verhaal over Jezus vertellen, het brood breken en de beker delen tijdens deze laatste maaltijd van sjabbath. Dat gebeurt derhalve gedurende de begintijd in de nacht van zaterdag op zondag.

Vrij snel worden er meer niet-Joden Chris­ten. De band met de Joodse samenleving en ideeën-wereld wordt losser en minder bekend. Om de herinnering aan de eerste dag van de week, de dag van de verrijzenis, niet te verbreken maar te benadrukken verschuift men de Christelijke bijeenkomst naar de zondagochtend. Het gebeurt vroeg in de morgen, want de eerste dag van de week is een gewone werkdag. De maaltijd wordt geleidelijk aan meer ritueel, begint meer een gebedsdienst te worden. Wanneer in 1956 paus Pius Xll de nachtmis van Kerstmis en Pasen weer invoert, grijpt hij in feite terug naar een gewoonte uit de vroegste geschiedenis van de kerk.

Boven is de midrasj van rabbi Sjimon ben Yochai weergegeven. Israël is de partner van de sjabbath. Rabbi Sjimon de zoon van Yochai leeft in de tijd waar­in de Romeinen de tempel in Jeruzalem verwoesten. Zijn uitspraak wordt dan geheel en al waar. Het heiligdom in de ruimte(tempel) word het heilig­dom in de tijd. De zevende dag wordt een steeds terugkerend gebeuren in de tijd. Wat God verenigd heeft, kan de mens niet scheiden, gaat naar het gevoel van Israël zeker op voor de sjabbath en het verbond. Op vrijdagavond wordt de zevende dag nog steeds verwelkomd als een bruid. De synagoge zingt: Lecha dodi, kom bruid.

Het is een oud idee: de sjabbath en de eeuwigheid zijn één. Daarom mag op sjabbath ook eigenlijk niet getreurd worden: De zevende dag is een teken van de verrijzenis en de komende wereld. Daarom zal er op die dag geen klagen zijn (Vita Adae et Evae, 41, 1).

Een legende vertelt: In de tijd dat God de Thora aan Israël geeft, zegt Hij tot hen: Mijn kinderen! Als jullie de Thora aannemen, en mijn geboden onderhouden, zal ik jullie voor heel de eeuwigheid het meest kostbare geven dat ik bezit. En wat, vraagt Israël, is dat kostbare bezit dat U ons wilt geven als wij uw Tora gehoorzamen? De komende wereld. Laat ons in deze wereld een voorbeeld zien van de komende wereld? De sjabbath is een voorbeeld van de komende wereld. (Otijoth de R. Akiba, Otzar Midrasjim, p 407).

De joodse traditie kent nauwelijks een definitie van eeuwigheid. Zij geeft wel aan, hoe men de eeuwigheid of eeuwig leven kan proeven en meemaken. De komende wereld is geen postume tijd en plaats die begint na het sterven van een mens. Het wezen van de komende wereld is de eeuwige sjabbath.

De zevende dag in de tijd is een voorbeeld van de eeuwigheid.
In het boek Job, hoofdstuk drie wordt de duisternis vervloekt. Het licht is derhalve een zegen.
Als sjabbath begint, steekt moeder thuis de sjab­baths-kaarsjes aan. Daarna zal in de orthodoxe joodse familie geen vuur meer aangestoken worden totdat de sjabbath voorbij is. Daarom ook wordt er geen radio of televisie aangezet, en er wordt ook niet gerookt. Sjabbath is 'een dag sta­ken'. Door deze éne dag wordt er een verschil gemaakt tussen de dagen, tussen deze 7e dag en de andere zes dagen.
Zes dagen zijn er om te werken, de zevende dag houdt men daarmee op. De mens is verplicht vrij te nemen, tijd te krijgen, en samen met anderen te zijn. Gedurende één dag zal de mens niet prutsen aan de hem gegeven wereld. Thuis en in sjoel (de synagoge) is ieder zelf bezig. Het is niet het afwerken van een programma waar anderen voor gezorgd hebben. Je moet het zelf doen. Zo ben je samen bezig.

In het zeven-dagen-verhaal is de wereld geschapen. Alles is geordend, heeft zijn plaats en functie gekregen. Daarmee is het toneel gereed. Opnieuw zal nu het verhaal verteld worden. Alle aandacht zal gegeven worden aan het samen-leven van de mens of de mensen. Daartoe is in het eerste verhaal tot zeven keer toe het woordje tof/goed herhaald. Wat is goed? Het volgende verhaal zal het vertellen. Nu sluit het eerste verhaal: niet in een datering, maar in een samenvatting. Dit is de verwekking van hemel en aarde in hun geschapen zijn. Traditioneel vertaalt men: ... de geschiedenis ... toen. Be­ter zou zijn: dit is wat er aan de hand is (de geschiedenis van) met hemel en aarde - ze zijn geschapen. Daarmee is iets gezegd. Bijvoorbeeld: Niet wij hebben de wereld uitgevonden. Ook: de samenhang waarin wij leven is goed. Wat zou dat betekenen? Wat maakt het goede goed?

Wanneer je aan het begin van hoofdstuk 2 gekeken hebt naar de werkvertaling loont het de moeite diezelfde vertaling nog eens te bestuderen. Je zult merken dat je anders gaatg lezen, dat er meer staat. Kun je strepen trekken, samenhangen zien?

Samenvatting:
Dit hoofdstuk kijkt meer toegespitst naar de tekst van Genesis 1,1 - 2a. Sommige woorden krijgen een vertaling of nadere uitleg. Welke zijn dat? (Bijv. zegenen, heiligen, heersen over. Denk ook aan: dit is de gechiedenis van de hemel en de aarde, wat er aan de hand is met "de hemel en de aarde", ze zijn geschapen.)
De sjabbes is een werkelijk uitzonderlijke dag.

 

Hoofdstuk 3: De opzet, en hoe het uitpakt

Gen 2,4b - 4,26

Op de dag dat de Heer God de aarde en de hemelen maakt - en elke plant van het veld is nog niet op de aarde, en elk kruid op het veld is nog niet uitgekomen, want de Heer God heeft het niet doen regenen op aarde, en een mens (adam) is er niet om te dienen op de akker (adamah) ...

Een nieuw verhaal begint. Het voorafgaande telt - zo te zien - niet meer. Planten en bomen zijn er niet, want het heeft nog niet geregend, en er is nog geen mens om het land te bewerken. Boerenwijsheid en gezond verstand lijken hier feitelijk en nuchter aan het woord.

In de Nederlandse weergave van de Hebreeuwse tekst verschijnt naast het woordje God nu ook de naam de Heer. Daarmee wil aangegeven zijn, dat nu, voor het eerst in de Thora, de naam van God, zijn eigennaam, verschijnt. Deze naam wordt ook wel tetragram(maton) genoemd. Tetra komt van het Griekse tettares; het betekent vier. Gods eigennaam telt vier letters: JHWH. In de joodse traditie wordt deze naam niet uitgesproken. Dat doet alleen de hogepriester, op Grote Verzoendag, in het heilige der heilige. Het Heiligdom op de berg, in de regel "de Tempel" genoemd, bestaat niet meer sinds het jaar 70 van de gewone jaartelling. De Romeinen verwoesten dan Jerusalem en het Huis van de Heer dat daar staat. Gods eigennaam wordt derhalve sinds die tijd niet meer uitgesproken. In plaats daarvan zegt men iets anders. Wanneer men studeert, zegt men in het Hebreeuws Ha-Sjeem, De Naam. In de liturgie zingt men Adonaj, mijn Heer. In de spreektaal zeg men: "Hakodesj baroech hoe", "de Heilige Hij zij geprezen".

Wanneer in de Hebreeuwse tekst van een gangbare bijbel de vier letters van de godsnaam verschijnen, geeft de tekst ook aan, dat je geacht wordt iets anders te lezen. Het Hebreeuwse schrift bestaat uit enkel medeklinkers (mdklnkrs). Op een gegeven ogenblik ontstaat de vrees, dat men niet meer zal weten hoe de woorden uitgesproken moeten worden. Daarom worden vanaf de negende, tiende eeuw de klinkers erbij geschre­ven. Het zijn de zogenoemde Massoretische leestekens. Klinkers worden door middel  van puntjes en streepjes aangegeven.

Bij de medeklinkers van de godsnaam (JHWH) zet men de klinkers van het woord Adonaj. De tekst geeft daarmee aan: Er staat de godsnaam, maar je moet Adonaj of HaSjeem, de Naam lezen.

Vanuit het Nieuwe Testament kunnen christenen vertrouwd zijn met dit gebruik. Een bekende regel zegt: Uw naam worde geheiligd. Heiligen betekent: apart stellen, onderscheiden, onderkennen, tot zijn recht laten ko­men. Uw naam worde geheiligd betekent dan: Moge God onderscheiden worden, tot zijn recht komen.

Men kan erover nadenken, hoe dat gaat, wanneer God tot zijn recht komt. Heiligschennis of schending van Gods naam is het tegen­overgestelde. Er is veel in de geschiedenis van Christenen dat men niet direct "heiliging van de naam" kan noemen.

Kiddoesj Ha-Sjeem, heiliging van de Naam is in de rabbijnse literatuur een woord geworden om de marteldood aan te duiden van Joodse mensen die omwille van hun Joodse leven vermoord werden. Ook de dood van Jezus aan het kruis kan zo begrepen worden.

In Gen 2, 4 begint een nieuw verhaal. Het logica van dit verhaal is kenmerkend voor het leven van mensen die verbonden zijn met hun grond. Er groeit nog niets; het heeft nog niet geregend. Wie in het voorjaar in het Midden-Oosten is, wordt verrast door de rijkdom van het land. Alles is groen en bloemig, de temperatuur van begin april is heerlijk. Twee à drie maanden later is het bar en boos. Er groeit nergens meer iets, tenzij wanneer het land in cultuur gebracht is, en men er regelmatig water op brengt.

Het heeft nog niet geregend. In de bijbelse wereld is de regen iets bijzonders. Van het Loofhuttenfeest tot Pesach (Pasen) bidt de synagoge dagelijks om regen of dauw. De vruchtbaarheid van het komende jaar is er afhankelijk van.

Het vallen van de regen ziet men als het herleven van de doden.
In de tekst van het dagelijks gebed wordt drie keer gezegd: mechajej hametiem, die de doden doet leven. Drie zaken worden daarmee aangegeven: 1. het ont­waken uit de slaap; 2 het komen van de regen; 3. de opstanding der doden in de komende tijd. "Wat is belangrijker" is een vraag in de Joodse traditie, "het vallen van de regen of de opstanding der doden?" Het antwoord lijkt zeker voor gelovigen duidelijk. Toch!
In de Joodse traditie is het vallen van de regen belangrijker dan de opstanding van de doden. Dat laatste is immers alleen voor de rechtvaardigen. De regen valt voor de rechtvaardigen en voor de onrechtvaardigen, de rasjiem, de afbrekers. Waar meer mensen baat bij hebben, dat is belangrijker.

In het verhaal gaat het nu gebeuren.
Een mist trekt op uit de aarde, maakt de grond nat—alsof een pottenbakker met zijn werk wil beginnen.
Het gezicht van de adamah/akker wordt vochtig gemaakt, en God vormt de Adam/mens.

Het Hebreeuwse woord voor vormen wordt in Gen. 2, 7 anders geschreven als in 2,19. Het is wel het zelfde woord, maar dat wordt anders gespeld. In 2, 7 staat een dubbele jotha. Sommige leraren zien  in die verdubbeling een aanduiding van de schepping van Adam en Eva. Anderen zeggen: Daarmee wil gezegd zijn dat de mens dubbel geschapen is, namelijk met een dubbele kant, een goede en een slechte. En wanneer gezegd wordt dat de mens met heel zijn hart van God moet houden, dan wordt daarmee ook aangegeven dat je met je goede en met je slechte hart van God moet houden.

Letterlijk staat er: En de Heer God vormt de mens. De midrasj ziet daarin démens, namelijk Avraham/Abraham, de vader van de gelovigen. Evenwel: niet Abraham maar Adam komt te voorschijn. Adam is geschapen omwille van, met het oog op Abraham. Rabbi Levi zegt Er is geschreven, de grootste man onder de Anakiem (Joz 14,15). Met man wordt hier Abraham bedoeld. Waarom wordt hij de grootste man genoemd? Omdat hij het waard was, voor Adam geschapen te worden. Maar de Heilige Hij zij gezegend, dacht: Hij zou kunnen zondigen, en dan is  er niemand om het recht te zetten. Daarom zal ik eerst Adam scheppen, zodat wanneer hij zondigt, Abraham kan komen om de dingen recht te zetten (GenR 14, 6).

Nu het verhaal opnieuw gaat beginnen, zijn de leraren ook bezig met het begin van alle verhalen. Ook Mattheüs (1, 2) laat dit met Avraham beginnen. Terwijl wij verhaals-gewijze "over de schouder van de schepper meekijken", fluisteren de leraren reeds de naam Avraham.

De mens wordt geschapen, stof uit de aarde. Het woordje "uit" dat vertalingen in de regel geven, staat hier nog niet. De mens geschapen, stof uit de aarde, kan er op wijzen dat hij/zij los zand is. De samenhang is nog zoek. Er zou nog vocht bij moeten om er klei van te maken.
In het verhaal gaat de adem van het leven die bindende, levenwekkende rol spelen. Stof is in het hebreeuws afar. De klinkers worden niet geschreven. Men zou dus in plaats van afar ook ofer  kunnen lezen. Dat betekent: een jonge man in de kracht van zijn leven.  De mens wordt dan geschapen als een jong mens, geheel en al zin in leven.

een tuin - detail Chagall

Aarde van akker is in het hebreeuws adamah. Rabbi Berechjah en rabbi Chelbo zeggen in de naam van Rabbi Samuel de Oudere: Hij werd geschapen van de plaats van de verzoening, zoals je lezen kunt: Een altaar van aarde (adamah) zul je voor Mij maken (Ex. 20, 21). De Heilige Hij zij geprezen zei: Waarlijk, ik zal hem scheppen vanaf de plaats van zijn verzoening, en moge hij leven (Gen. R. 14, 8).

De bekendste commentator in de Joodse Traditie is ongetwijfeld Rasji, genoemd naar de be­ginletters van zijn naam: Rabbi Sjelomo ben Jitschak, 1040-­1105 in Troyes, Frankrijk. Rasji schrijft in zijn grote commentaar op de Pentateuch (de vijf boeken van Mozes): Stof uit de aarde. Hij verzamelt zijn stof (dat waar hij van gemaakt woordt) uit heel de aarde, van de vier hoeken, zodat, waar de mens zal sterven, de aarde zal hem zou ontvangen om hem te begraven. Zo is de mens overal thuis, overal kan hij leven.
Tegelijk is aan­gegeven, dat de mens fundamenteel verbonden is met de plaats van het al­taar.
Gods adem maakt de mens levend.

In de neusgaten blaast God de Hauch des Lebens, de adem die het leven is.
Zo wordt de mens een levende nefesj, een levende ziel, een levende uitsparing, een eigen ruimte.
Die mens moet een plaats hebben.
Onmiddellijk schieten bomen uit de grond en maakt God de tuin van Eden voor de mens, in het oosten.

Omdat de Eufraat en de Tigris twee rivieren zijn (van de genoemde vier, de anderen zijn de Nijl en de Jordaan) rond de tuin, heeft men het paradijs wel willen zoeken op de plaats waar de Eufraat en de Tigris ineen vloeien, in Qurnah, vijfenzeventig kilometer ten noord­oosten van Basra, in het tegenwoordige Irak.
Ongeveer honderd kilometer ten Westen van Qurnah ligt het ruïneveld van Ur met de imposante zikkurath, de tempeltoren uit onge­veer 2000 voor het begin van de christelijke jaartelling afkomstig. In het ver­haal van de toren van Babel zal een dergelijke bouwwerk als belangrijk re­kwisiet dienen.

een tuin - detail Chagall.

Heeft de tuin van Eden bij Qurnah gelegen? Wie zal het zeggen? Vanwege al de overvloed aan water is het een land van groei en bloei, ondanks de overstelpende hitte in de zomer. In de zeer oude verhalen uit de Sumeri­sche cultuur kan het een rol spelen, werk genoeg voor archeologen en oud­heidkundigen, maar voor het verhaal in Gen. 2 is dit alles niet belangrijk.

Waar ligt de tuin van Eden?
In elk geval in Gen. 2 en 3. Daarna gaat de poort dicht. De mens komt er niet meer in. Het geheim wordt in de tekst verzegeld, en be­waard door 'een engel met een vlammend zwaard', ook al staat in Qurnah aan het begin van de Schatt el-Arab, waar Euphraat en Tigris samenvloeien, een - naar lokale maatstaven - riant gebouw dat, naast een Arabisch opschrift, in fraaie mozaïktegeltjes, te lezen geeft: Resthouse Garden of Eden.

-

uit - weg, Chagall

De naam Eden kan afkomstig zijn uit het Sumerisch. Het heeft dan de betekenis van steppe, een open veld.
In het Hebreeuws kan het woord ook geluk, of vreugde bete­kenen. Bomen schieten er uit de grond, en niet zo maar "bomen".Iedere boom is aangenaam om naar te zien, en goed om van te eten.
Alle aandacht krijgt de boom des levens in het midden van de tuin, met daarbij de boom van kennis van goed en kwaad.
Het woord goed krijgt voor het eerst het woord kwaad naast zich. Wat mag dat betekenen?

In de volkmond gaat het in het paradijs fout, omdat Eva aan Adam de appel geeft, met alle gevolgen vandien. Maar nergens in het verhaal vindt je dat het een appelboom zou zijn. De tradi­tie kent discussies over: welke boom wordt bedoeld. Tarwe, zo groot als de ceders van de Libanon, druiven, citroen of een vijgeboom. Rabbi Azarjah en Rabbi Judah de zoon van Rabbi Sjimon zeggen in de naam van Rabbi Joshua de zoon van Levi: De hemel verhoede dat wij zouden weten welk soort boom het is. De Heilige Hij zij gezegend heeft niet geopenbaard, en zal niet openbaren aan de mens, welke boom het is (GenR 15, 7). In de uitleg wordt hierbij verwezen naar Lev 20, 16. Niemand mag weten welke boom het is, anders zal men er de boom op aankijken: Door deze boom heeft Adam de dood in de wereld gebracht!. En daar moet je een boom niet op aankijken.

Wat is de boom van kennis van goed en kwaad? Veel is daarover gespeculeerd, maar wat de tekst aanreikt is voldoende. Adam en Chawwah/Eva eten van de boom. Direct daarop doen zij een feitelijke ontdekking. Ze ontdekken dat ze naakt zijn. De kennis van goed en kwaad is dan eenvoudige feiten-kennis. Maar nog steeds blijft het de vraag, wat goed, en wat kwaad is? Het zal blijken.

Adam vindt plaats op een plek waar het van nature zeer vruchtbaar is. Het land is omgeven door stromende rivieren. De Eufraat en de Tigris zijn reeds ge­noemd. Nu komt er de Pishon bij. In de regel identificeert men deze met de Nijl. De Gichon zou aan de voet van Jeruzalem kunnen liggen maar het land Koesj (in de regel Ethiopië) maakt het onmogelijk, zo te denken. Hoe kan men al dit water bij elkaar brengen? Dat hoeft geen probleem te zijn. Ze zijn bij elkaar gebracht, en wel op deze plaats, in Gen 2, 10-14. Deze rivieren brengen heel de oude wereld bijeen, al de plaatsen waar - gezien de natuur­lijke omstandigheden - leven mogelijk is. Zij omcirkelen de tuin van Eden. Straks, als de mens daar niet meer leeft, zal hij afhankelijk zijn van de regen. In de oude mozaieken zie je vaak beneden in de afbeelding vier stromen (van water, van leven), deze vier.

De mens, nog maar pas een levende ziel geworden, en staat gereed. Zijn leefwe­reld is beschreven.
De Heer God neemt de mens, en plaatst hem in de tuin van Eden, om te dienen en te bewaren.
Voor het eerst hoort de mens van gebieden, opdragen.

Die éne boom in het midden wordt aangewezen.
Ieder weet nu al, wat er gebeuren gaat, maar het verhaal doet alsof dienaangaande nog niets te verwachten is. De mens mag niet eten van de boom van kennis van goed en kwaad, want op de dag waarop hij daarvan eet, zal hij stervend sterven.
Moet deze dramatische consequentie verbonden worden met zoiets onzinnigs als het eten van de vrucht van een bepaalde boom? Hierop is wel gezegd: Stel je voor dat God de mens iets heel moeilijks opgedragen had - dat zou gemeen zijn geweest. Het was de mens zeker niet gelukt. Daarom is de opdracht eenvoudig.
Bij de overvloed van het paradijs geldt voor de mens slechts één uitzondering. Een boom, daar moet hij af blijven. Maar zelfs dat kan de mens niet.
Daarnaast verdient het ook aandacht, dat de bijbelse verteller klaarblijkelijk niet tevreden wil zijn met de conclusie of constatering dat mensen nu eenmaal sterven. Geboortepijn, hard werken, sterven, en wat daar aan leed, moeite en verdriet mee verbonden is, de verteller van het verhaal maakt dit alles tot element in een vertelling waarin de mens het verhaal over hemzelf verteld wordt. Een wezenlijk ver­haal, over relaties en consequenties. Zo leven wij.

En spreekt de Heer God. Een opvallende zin.
Eerder (2, 16) gebiedt God de mens zeggend.
De toegesprokene, of degene aan wie God gebiedt, is aange­geven. Nu is dat niet het geval. Waarom niet?
Wil de tekst zich direct tot de lezer richten?
Wordt de lezer als het ware tot mens-in-de-tuin gemaakt? En wat zal die lezer dan horen en niet vergeten?

Het is niet goed te zijn de mens alleen. Na de zeven keer goed in het zeven­-dagen-verhaal wordt hier gezegd wat eigenlijk niet kan, onmogelijk is: niet goed. Nadat God de schepping goed en uiteindelijk zeer goed genoemd heeft, staat er nu: niet goed. Het kwade kan eigenlijk niet.

Een kind dat plotseling tussen geparkeerde autos uitkomt en overreden wordt: dat kan eigenlijk niet. Het zou niet mogen! En wat is dan niet goed? Dat de mens alleen is, of doet alsof hij alleen is. Wat het betekent, niet alleen te zijn, zal de tekst verderop aangeven: een hulp hem tegenover, van aangezicht tot aangezicht.
Niet het verlengde van mezelf wordt me toegezegd, niet iemand die mijn eenzaamheid opheft, of iemand die de klussen en karweien opknapt, maar een hulp hem tegenover—en de rollen zijn nog niet verdeeld in de zin van de man dit en de vrouw dat.

Tege­lijkertijd kan nu iets gezegd worden over scheppen. Het scheppingsverhaal zegt tot zeven keer toe: goed. Wanneer niet goed alleen is dan is goed: niet alleen.
In het scheppingsverhaal wordt wie horen wil/kan, te verstaan gege­ven dat de wereld ten gevolge van Gods scheppingswoord en -daad niet al­leen is. Hij is er ook nog (zie Ex 3, 14), Hij die mijn hoofd optilt (Ps 3, 4). Het hoofd, het begin aan het hoofd, mijn hoofd: Hij tilt het op, is het geheim van het begin, mijn hoofd in zijn handen (vergelijk Hoogl 2, 6).

Het verhaal heeft de luisteraar of lezer erbij gehaald, tot getuige gemaakt van de woorden: Het is niet goed, te zijn de mens alleen.

(Aldus weergege­ven is het geen (mooi) Nederlands, maar het staat de lezer vrij, er beter Neder­lands van te maken. De bekende vertalingen doen dat ook. Je kunt ervoor kiezen, de vreemde tekst naar de lezer te brengen. Je kunt de lezer tegemoed komen door de tekst te ontdoen van wat vreemd is, om het als 'vertrouwd en eigen' over te brengen. Maar je kunt er ook voor kiezen de lezer naar het vreemde, onbekende te brengen. De lezer(es) mag ook kennis maken met het eigen-aardige, uiteindelijk ook het nieuwe van deze tekst).

De lezer weet steeds reeds, wat er komen gaat. Dat is het voordeel van de tekst. Hij kan altijd al gelezen zijn. Veel taal komt ons onder ogen om weer vergeten te worden. Het nieuws van vandaag is straks weer oud. Wat zouden wij de woorden onthouden! Alle reclame-folders, wat moeten we ermee? Wanneer een klein kind begint te lezen/schrijven gaat het anders. Al die streepjes en krulletjes blijken nogal weerbarstig te zijn. Spelenderwijs geven zij hun geheim prijs. "Ik kan al boom schrijven!", gebracht met de vreugde van een overwinning op de chaos. Schepping ontstaat, ordening begint.

De lezer weet wat er komen gaat, maar hij of zij wordt er ook toe uitgenodigd, zich van den domme te houden. Wanneer het over het scheppingsverhaal gaat ben ik niets anders gewend dan wat ik uit mijn korte leven (sinds Genesis 2, 7 of 1, 27) ken. Nu blijkt dat niet goed te zijn en alleen te heten. Zou dan nu goed en niet alleen komen? Ik voel iets vreemds, iets nieuws in mij. Wanneer er straks woorden voor bestaan, zal dat warmte of vreugde he­ten. Nu moet je je oren en ogen spitsen.
Er gaat hoe dan ook iets gebeuren. Wat?

God in het verhaal blijkt meer te vertellen: Ik zal maken voor hem een hulp hem tegenover. Ongelukkig is de vertaling die hier zegt: een hulp die hem past = alsof die andere mens een soort confectiepak is, dat je al dan niet past, dat je gebruiken kunt zolang het past, en dat, niet meer passend, afgedankt kan worden. Maar zo is het met de ander niet.

Soms hebben mensen er moeite mee, dat de andere mens gelanceerd wordt als hulp. Dat zou te min zijn. Emancipatorische kringen zien dan vrouwen weer de schort aanbinden, want er moet en zal geholpen worden. Alsof helpen enkel be­trekking heeft op het werk van slaven en sloven. Het mag een zeldzame troost zijn, dat de ander mij tegenover een hulp is. Dat doet zo goed. Zou ik dat voor hem of haar ook kunnen zijn? Het is zelfs leerzaam.
Genesis 2 is strikt genomen revolutionair, emancipatorisch en solidariserend. Want Gen. 2 (en ook 3) gaat niet enkel over de idylle of desillusie die liefde en huwelijk kun­nen zijn. Adam en Eva spreekt niet over het huwelijk, of, over de mens als man en vrouw. Adam en Eva legt uit wat om te beginnen het woordje 'en' betekent, in hemel en aarde. Wat betekent het, in elkaars verband te leven? Sociaal, wat is dat?  Een hulp hem tegenover. De ander tegenover mij, van aangezicht tot aangezicht. Ik in het verhaal zal met aandacht volgen, wat er nu gebeuren gaat. Hoe dan ook, ik ben erbij betrokken, partij gewor­den. Vreemd is het, wat dan nu gaat gebeuren.

Het begint veelbelovend. Weer gaat God vormen; zo ben ook ik uit zijn handen gekomen. Maar wat is dat? Alles wat leeft op het veld, en al het gevogelte des hemels, het komt hierheen. God brengt het naar de mens. Waarom is dat? Om te zien hoe hij het zal noemen! Een levenswerk voor biologen wordt gepresteerd alsof het eigenlijk geen moeite kost.
De mens gaat alle dieren noemen.En zoals hij ze noemt, zo zijn ze. Meesterschap blijkt, vakmanschap. Namen vallen, - en daar gaan ze voorbij, heel het beestenspul, het bestiarium, het eerste circus op aarde.
Maar de tekst vertelt ook, waarom dit zo vlug gebeurd moet zijn. Want 'deze namen noemende' mens blijkt uiteindelijk op zoek naar zijn hulp hem tegenover. Al dit zoeken blijkt niets op te leveren. En voor de mens, niet vond hij een hulp hem tegenover.
Teleurstelling, onzekerheid. Een zeker gemis doet zich voelen.
Pas tegen de achtergrond van het gemis zal de ander tevoorschijn ko­men. Niet vanzelfsprekend. Nu niet en nooit.
Er zullen wel dieren bij geweest zijn die een hulp waren, maar niet hem tegenover, geen partners, geen gelij­ken, niet evenwaardig.
Zo is de mens van Gen 2 heel iemand anders dan de mens uit het voorafgaande verhaal. Kan de mens van Gen 1 in zekere zin alles en is hij/zij in feite 'af', in Gen 2 is sprake van gemis, van zoeken en niet vinden.

Nauwelijks is het gemis genoteerd, of God—nee, beide namen hoort men hier: de Heer van Gods betrokkenheid als partner in het verbond (JHWH) én God als de boven deze wereld uittronende Godheid, de rechtvaardige rechter. De Heer God doet een diepe slaap over de mens komen. Daar gaat straks weer iemand wakker worden. Daar zullen grote ogen worden opgezet!

"De bedoeling van de diepe slaap van Adam is het, hem een vrouw te ge­ven, zodat de mensheid tot ontwikkeling zal komen, en alle schepselen het verschil zullen kennen tussen God en de mens. Wanneer de aarde hoort wat God besloten heeft te doen, begint zij te schudden en te beven. Ik heb de kracht niet, zegt ze, om de kudde van Adams afstammelingen te eten te geven. Maar God kalmeert haar. Hij zegt: Ik en jij samen, wij zullen voedsel vinden voor de kudde. Daarom is de tijd verdeeld tussen God en de aarde. God neemt de nacht en de aarde neemt de dag. Een verfrissende slaap voedt en sterkt de mens, maakt het hem mogelijk te leven en te rusten, terwijl de aarde vruch­ten voortbrengt met de hulp van God die het water geeft". L.Ginzberg, Legends I, 64v.)

Sinds de uitvinding van de narcose mag God in dit verhaal dan ook een knap anesthesist en chirurg tegelijk heten. Hij neemt éen van Adams zijden— gewoonlijk vertaalt men ribben. Door het woordje zijde wordt een relatie gelegd met de ontmoetings-tent, de tempel in de woestijn (Ex 26, 20 GenR 17, 6). De rib heeft het voordeel, dat de vorm ervan iets van genegenheid kan uitdrukken, een arm om de schouders.
Het geheel van Gods activiteit kost geen druppel bloed. Op de plaats van de rib/zijde komt vlees. Kijk waar het lichaam ter plaatse beweeglijk is. Ademhaling en emotie wordt zichtbaar, vlak boven het middenrif.

Hij brengt haar naar de mens. Die hoeft niet eerst wakker te worden. De mens hoeft zelfs niet te zien. Hij begint meteen te zeggen: Deze keer: been van mijn been, vlees van mijn vlees en deze zal geroepen worden vrouw  (2, 23). Even sterk en even kwetsbaar als ik.

Vlees van mijn vlees en been van mijn been is een uitdrukking waarmee in de Bijbel hechte verwantschap en verbondenheid wordt aangeduid. Als Ja­kob bij zijn oom Laban aankomt, slaat Laban zijn armen om hem heen, en roept uit: Dit is vlees van mijn vlees en been van mijn been, en hij kust hem hartelijk. Zo is het ook hier. Je zou kunnen vertalen: we horen bij elkaar! (Bouwhuys en Deurloo, Dichter bij Genesis, Amsterdam 1967, 43.)

God bouwt; in het Hebreeuws: wajjiben. In het Hebreeuws klinkt ver­wantschap met een ander woord mee: binah betekent begrip. In de midrasj vindt men daarom: Rabbi Eleazar zei in de naam van Rabbi José de zoon van Zimra: Zij was begiftigd met meer begrip/verstand dan een man (GenR 18, 1). In de joodse traditie geldt het meisje als volwassen, als verant­woordelijk voor eigen daden, vanaf het twaalfde jaar. De jongen zal dan nog een jaar moeten wachten.

Voor de goede orde is het belangrijk, ook te letten op de namen.
Tot 2, 23 heet de mens 'mens' (adam).
In 2, 23 wordt als eerste naam geroepen: vrouw. In het Hebreeuws zijn dat drie letters. Alef -  sjin - hee. Je spreekt uit: isjáh.

Het woord isjah ijkt op isj, man. De letters zijn: alef, jod, sjin. De beide namen klinken bijna hetzelfde.

In het Hebreeuws wordt de letter hee (H) achter een bijvoeglijk naamwoord gezet wanneer het erbij horende zelfstandige naamwoord vrou­welijk is.
Isjah lijkt de vrouwelijke vorm van Isj te zijn. Maar dat is niet zo. Isj en Isjah hebben als woorden (ethymologisch) niets met elkaar te maken. Alleen hun klank en schrijfwijze suggereren verwantschap.

Van Rabbi Eliëzer (rond 100 van de gewone jaartelling) is een mooie toevoeging of uitleg be­kend. Het verschil tussen man (JSj, uitspraak: isj) en vrouw (SjH, uit­spraak: isjah) is JH. Dit is de afkorting van Gods eigen naam (JHWH). Het verschil tussen man en vrouw is God. Man en vrouw zonder God, zonder de letters J en H, zijn Sj. Dit Hebreeuwse woord spreekt men uit als eesj. Het betekent vuur. Man en vrouw zonder God zijn als vuur. Dan blijft alleen as over.

Eerst wordt de vrouw geroepen. Pas daarna heet adam: man. Isjah/vrouw in 3, 20 wordt haar naam Chawwah/Eva, moeder van de levenden. De Sep­tuaginta vertaalt haar naam met Dzooë, leven. In de Vulgata, de Latijnse vertaling heet zij Heva, en zo kennen wij haar als Eva. Rib en leven worden in het Sumerische tekensysteem op de zelfde wijze geschreven.

Zo is er nu sprake van twee. Mensen kunnen aan elkaar gebonden zijn door het woordje en. De eenheid die daardoor mogelijk wordt is zo uitzonderlijk, dat de man zijn vader en moeder verlaat en een nieuw leven begint. Dan begint het nieuwe verhaal. De man en de vrouw zijn naakt. In het He­breeuws heet dat aroemmiem. De volgende regel vertelt over de slang die aroem (slim, sluw en geslepen) is.

Het toneel is nu voller geworden. Het laat een tuin zien, twee bomen in het midden. Na een korte verwikkeling zijn er twee mensen, man en vrouw, met een opdracht en een verbod. Terstond valt het oog nu op een nieuw wezen, slang genaamd. Een wonderlijke slang. Straks, bij de vervloeking, zal hij op zijn buik moeten kruipen. Is het nu nog een slang op poten wiens toestand veranderen zal, of wordt straks een feit, een verhaal dat een feit onderstreept?

Een en ander is tot stand gekomen onder het motto dat het voor de mens niet goed is, alleen te zijn. Zullen de twee zich harmonieus opstellen, zal er een 'niet-alleen' zichtbaar worden tussen de mensen en God, tussen de mensen onderling?

Het verhaal is al te bekend, en toch zal de lezer voor een ogenblik moeten doen alsof het onbekend is. Laat ons dit eerste tweetal, beeld van elke ver­bondenheid die er op aarde en tussen de hemel en de aarde bestaat, volgen.

De slang blijkt goed geïnformeerd. Hij volgt een listige weg. Het is zeker wel zo, dat God gezegd heeft, dat je niet zult eten van elke boom in de tuin?. Heel onschuldig, en recht op het doel af. Er zal dus gegeten worden, en wel van die ene boom. De vrouw zal hem de man zelf aanwijzen. Haar eigen woorden plaatsen haar voor de boom. Van de vruchten van de bomen van de tuin mogen we eten. Van de vruchten van de boom in het midden van de tuin heeft God gezegd: Daar zul je niet van eten, en die zul je niet aanraken, want dan zul je sterven. (Raak mij niet aan, zegt in de tuin degene die de boom des Levens geworden is - Jo 20, 17.)

Ach, sterven! Zo ver is het nog niet. We beginnen nog maar pas. Op die dag zullen je ogen open gaan. Dat zullen ze ook. Ze zullen zien hoe het kostuum van Adam en Eva getailleerd is.

De ogen gaan al open.

De vrouw ziet wat de lezers reeds weten vanaf 2, 9. De boom is goed om van te eten en plezierig voor het oog. Nu is hij ook nog aangenaam om er wijs van te worden. Ze neemt de vrucht, eet, en geeft aan haar man. Dan gaan de ogen open. Ze kennen hun situatie, en beginnen kleren te maken van vijgebladeren.

Weg is de eenheid. Een zekere privatise­ring vindt plaats. Het verschil wordt weggewerkt, en daardoor benadrukt. Voortaan staat de mens in het verhaal er gekleurd op: groen! Het oog wil ook wat. Ze zijn begonnen zich te distantiëren, en zullen zo aanstonds ver­wijderd worden. Zij gaat in op wat haar ogen zien. Hij ook. Maar hij had moeten horen naar het woord dat hem gegeven was.

Nu zij niet hebben willen horen, gaan ze terstond horen. God maakt nog even een ommetje in de koelte van de tuin. De man en de vrouw onttrekken zich aan het voor de hand liggende praatje. Ze zijn geen goede buren meer. Ze horen Gods stem. Ze verbergen zich van voor het aangezicht van de Heer God in het midden van de bomen van de tuin. God roept.

Waar ben je? Hoe is dit de plaats waar je terecht gekomen bent? Hoe komt het, dat je je verstopt hebt? Wat is dit voor spelletje? Waarom ben je niet waar je wezen zou?

Het antwoord op de vraag Waar ben je? zal het gebeurde hernemen, maar van achter naar voren. Het begint bij de uitkomst.

Het verhaal is toch niet tegen te houden. Alles komt eruit, al zijn de accenten opvallend. De vrouw die jij mij gegeven hebt!. En zij: De slang! Na het simpele dat gebeurd is, weigert men antwoord, wil men geen verantwoordelijkheid dragen.

'Zoals door de overtreding van één de dood koning is geworden, zo zullen zij veel meer de overvloed van genegenheid en de gave van gerechtigheid ont­vangen door die éne, Jezus Mesjiach . . . Want zoals door de ongehoorzaamheid van de éne mens de velen zondaar zijn geworden, zo zullen ook door het horen van de éne de velen rechtvaardigen geworden' (Rom 5,17-19). Paulus zet de niet horende Adam tegenover Jezus, de nieuwe Adam, tot en met: Want zoals allen in Adam gestorven zijn, zo zullen zij ook allen in de Mesjiach tot leven worden opgewekt (1Kor 15, 22).

De slang zal op zijn buik kruipen. Vijandschap zal er zijn tussen de slang en de vrouw, tussen jouw zaad en haar zaad. Het woord tot de slang staat precies in het midden. Waar de vrouw en de slang bij elkaar in de buurt komen (kop en hiel), zal het bedreigend zijn.

In de christelijke traditie heeft deze tekst de naam proto-evangelie gekregen: het eerste evangelie. Eva wordt dan Maria. Dit zal best een goede leeswijze zijn, wanneer men het niet te exclusief verstaat. De vrouw zal namelijk ook steeds gezien moeten worden als vertegenwoordiger voor het volk. Slangenzaad (bijvoorbeeld in Mt 3, 7) vindt hier ook zijn betekenis; let wel: niet als beschrijving van de ge­noemden van buitenaf. Mensen die elkaars taal verstaan kunnen zo spreken.

De vrouw zal met smart haar kinderen baren. Een feit krijgt een plaats in een verhaal, maar laat men Jo 16, 20 en volgende verzen niet vergeten (al zal het volgende verhaal een heel eigen groot verdriet aangeven). Bij de slang en de man klinkt vervloekt. Bij de vrouw is daar geen sprake van. En even feitelijk als het is met het krijgen van de kinderen, zo feitelijk zal de verhou­ding tot de man beschreven zijn. Benno Jacob (Das Erste Buch der Tora, Genesis) zegt: Niets zou veranderd zijn, als zij de vrucht niet gegeten had. De vrouw had ook in de tuin van Eden slechts met pijn geboren doen worden en zich aan de man te ondergeschikt moeten maken. Wat met de overtreding van het gebod verloren is gegaan, zal in het volgende gezegd worden. Met betrekking tot de ondergeschikt­heid moet men niet te snel zijn met de interpretatie: toekeer of toewending zou beter zijn. Men kan in deze woorden hier ook zoiets als een correctie zien op 2, 24, zoals 4, 1 als een bijsturing van 2, 22 gelezen kan worden, de man uit de vrouw zoals de vrouw uit de man. 

De mens roept de naam van zijn vrouw Chawwah/Eva, moeder van het le­ven. En God voltooit het werk dat Hij aan de mens begonnen is. Hij geeft hem kleren. Niet meer de vijgebladeren, maar kleren van huiden. Het is een van de werken van barmhartigheid geworden: de naakten kleden.

God ziet de mens als zijn gelijke. Hoe? Hoe kan de mens aan God gelijk zijn? Blijkbaar door kennis te hebben van goed en kwaad. De mens in het verhaal is nu geen kind meer. Koning Salomo zal aan God een horend hart vragen. Hij wil leren, onderscheid te maken tussen goed en kwaad (1Kon 3, 9). Nu zal de mens niet meer aan de boom des levens mogen komen. Wat mag de boom des levens zijn?

'Een vervulde begeerte is een boom des levens' (Spr 13, 12). Het boek Spreuken beschrijft ook 'de wijsheid' als een boom des levens voor wie er op steunen (Spr 3, 18). De synagoge zingt dit vers wanneer de Tora-rol terug gedragen wordt naar de ark.

De vrucht van de rechtvaardige is een boom des levens (Spr 11, 30). Zo ook: een verzachtende, genezende tong (Spr 15, 4).

Niemand weet wat de boom des levens is geweest. De tuin is immers gesloten. Na de aftocht van Adam en Eva is niemand er meer geweest. Maar de betekenis ervan is blijven hangen; men heeft er een plaats voor gezocht. De wijsheid, de rechtvaardigheid, heil­zaam spreken en een vervuld verlangen wijst het boek Spreuken ervoor aan. In Gen. 3 mag de mens niet meer aan de boom des levens komen. Daarom volgt de verbanning uit de tuin. Buiten de tuin zal zichtbaar worden wat de consequentie is van Adams keuze, (samen met Eva) alleen te zijn of te doen alsof hij alleen was, en met de God van het verhaal niets te maken heeft. Binnen de tuin blijkt de ander al de schuld te krijgen. De relatie blijkt brok­kelig uiteen te vallen. Buiten zal het gewelddadig zichtbaar worden. Een klemmend verhaal, over onze wereld?

Adam en Chawwah/Eva verdwijnen uit de tuin. Een engel met vlammend zwaard komt het podium van het verhaal op. Hij zal de toegang bewaken. Dit mag men niet te eenzijdig verstaan. Aan de orde is niet alleen bewaken tegen, maar ook bewaren voor.

De engel bewaakt en behoedt met het vlammende zwaard. Sommigen zeggen: Daaraan kun je zien, dat het paradijs op een berg ligt. Soms zie je de bliksems heen en weer gaan langs de top van een berg.

Het is niet goed, de mens in zijn alleen zijn. De mens heeft gedaan alsof hij alleen is. Adam en Eva kun je zien als een eerste voorbeeld van hoe het gaat wanneer je doet alsof je alleen bent. Wanneer ik met iemand in vriendschap leef omdat wij samen tegen een derde zijn, zal die vriendschap niet lang bestaan. Dan komen de verwijten. De opzet was: niet alleen. De uitkomst is geworden: alleen.

De mens weigert mens te zijn voor God. Het zal blijken te betekenen: geen broeder willen zijn voor de broeder. Adam en Eva kunnen of willen niet komen tot onze Vader. Ze verstoppen zich en blijven het antwoord schuldig. Het verhaal van Kaïn en Abel zal ook niet tot onze Vader komen. Eerder zal de aarde rood zijn, het gevolg van de mens die doet alsof hij ongelimiteerd, God is.

En de man kent Chawwah zijn vrouw en zij wordt zwanger en zij baart Kaïn en zij zegt: ik heb verworven (kanithi) een man met God. En zij voegt toe, om te baren zijn broer Havel (Gen 4, 1-2). Havel/Abel is in de hebreeuwse Bijbel bekend uit het begin van het boek Prediker: Havel heveliem, ijdelheid der ijdelheden. Tevergeefs,  niets, damp.

Zijn naam geeft aan: het zal niet goed gaan met Abel. Zijn naam is naar achteren geschoven. In de regel noemt de tekst eerst de naam en dan de rol of relatie. Abel, zijn broer. Nu staat er zijn broer Abel. Abel komt het toneel op om alleen broer te zijn, Hij is enkel zijn rol. Daar blijft hij in. Eerst is er Kaïn, volop individu (letterlijk: ondeelbaar, geheel.) Abel: damp, bijna niks.

Na Adaam en Chawwah is er de derde mens: Kaïn. Zijn naam wordt vertaald. Het is een woordspeling op het woord kanah, verwerven, bezitten. De twee jongens, Kain en Abel, zijn zoiets als alles en niets. Zeven keer valt in het verhaal de naam 'broer'. Dit is het eerste verhaal over de broederschap. Van broers naar vader scheelt maar een generatie. Alle mogelijk­heid derhalve om over Onze Vader te spreken. Maar in 4, 1-16 komt het woord vader niet voor. Zoekt men zoiets als een vader, zoekt men naar een figuur die de rol van de ander kan spelen, het tegenover, dan kan men alleen bij de Heer (4, 9) te­recht. Welke rol speelt God in de geschiedenis van de broederschap? Hij vraagt naar Abel. Waar is hij?
God vraagt antwoord-verantwoording. Zijn vragen is de enige bescherming voor het slachtoffer.

Een verhaal over twee broers, de eerste twee. Niets heeft het van de uitbun­digheid die psalm 133 suggereert - tenzij wanneer men daar het onderwerp van de laatste volzin onderstreept. De broederschap is in de Schrift een the­ma, zo niet het fundamentele thema. Daarin gaat het ook over Esau en Ja­kob, Jozef/Juda en de broers. Het woord broeders hoort men ook als het geheim van het verrijzenisverhaal. Degenen die steeds leerlingen (Mt 28,7.8) heten, noemt de gekruisigde broers (Mt 28,10) - want na de man en de vrouw vertolkt de broeder­schap het verbond. In kindertaal (met alle droefheid die dan mogelijk is): Wil jij mijn broertje zijn?

Kaïn wil niet. Hoe kan hij trouwens weten wat broer of naaste is? Ben ik soms mijn broeders hoeder? Leg je het accent op hoeder, dan kan het onverschillig klinken. Leg je het accent op Bén ik soms ... Dan imiteer je Kaín. De lezer hoort zichzelf dan als ware hij onschuldig vragen: Ben ik soms . . .?

Het verhaal gaat snel. Adam kent. 'Kennen' is in de Schrift een zeer vereni­gend, gemeenschap vertolkend woord. Wanneer de slavernij in Egypte een feit is, de droefheid ont-zettend, hoort de lezer over God die kent. Hun erva­ring is Zijn ervaring. God is ermee verbonden. Weet zeker dat er dan iets gebeuren gaat. De engel Kracht-Gods of Man-Gods (Gabriël) gaat naar Maria. Wie het weet, herinnert zich Maria/ Mirjam. Zitten we in het begin van het Exodus-verhaal? Is Mozes in gevaar, en hebben we iemand nodig die op haar broertje past? Wees gegroet, jij vol genegenheid, de Heer met je!. Maria schrikt na het verhaal dat ze hoort. Hele registers vol verhalen komen over haar neer. Hoe kan dit geschieden omdat ik 'geen man ken'?. Kennen is niet enkel boven de wenkbrauwen, het is tot en met één zijn.

De dramatis personae bevolken snel het podium. Twee keer geeft de tekst: En het geschiedt. Wat geschiedt er? Kaïn gaat een offer brengen. Het oog van God valt op Abel. Kaïn ziet dat Abel gezien wordt. Zijn gezicht valt. Straks zal dat zijn broer blijken. En Kaïn zegt (4, 8). Dan vult de tekst niets in. Wat is dit spreken dat niets zegt? En het geschiedde bij hun zijn in het veld (4, 8). Geen herders. Ja, één herder, en die zal er dadelijk niet meer zijn.

Kaïn staat op. Tegen Abel zijn broer. Kaïn is niet gezien. De geziene, Abel, zal er niet meer zijn. Hij doodt hem. Waar is Abel, je broer? Hij zegt: Ik ken niet! Inder­daad, geen verbondenheid, geen band, geen broederschap, geen gemeen­schap. De eerste dode in het verhaal van God en de mensen, is het gevolg van een verhaal over mensen alsof er geen God is, alsof je kunt beschikken over het leven van een ander. In de gedode broer blijkt een nieuw onderwerp, komt God - om alleen maar een vraag te zijn. Niet meer zoals in Gen 3,9: Waar ben jij?, want dat is inmid­dels bekend. Maar: Waar is hij, Abel, je broer? (4, 9). Ben ik soms ...? Hoge woorden komen eruit, tekenen hetgeen een verplichting blijkt.

Met de dood van de broer is zijn stem niet verdwenen. Hij schreeuwt vanaf de akker (adamah). Uit jouw hand heeft de akker het bloed van je broer gekregen. Kaïn weet dan, dat hij verdreven is van het aangezicht van de akker. Het land zal/kan hem niet meer dragen. Het verhaal over de broe­der-schap wordt een verhaal over al dan niet leven op het land. Zo is het een verhaal over het verbond. Wanneer het bezitten van het land het gevolg is van leven in het verband van het verbond, dan betekent leven alsof je al­leen bent het ondergraven van leven op/in het land. Het verhaal van Kaïn en Abel kan dan ook een uitleg zijn van het drama van de ballingschap. Mee klinkt het verlies van de tien stammen, verdwenen na de verovering van Samaria, inclusief beschreven. De beweging vanuit de tuin naar de aarde in Gen 3 en 4 heeft een logische, of liever theologische volgorde. Ze verhouden zich tot elkaar als de twee tafelen van de decaloog (de zogenoemde tien ge­boden of Tien Woorden). Het gaat ten naaste bij over het grote gebod, en over het tweede, dat daaraan gelijk is. Wanneer de verhouding tot God ver­stoord is, kan de relatie tot de broeder niet ongebroken blijven" (K.Deurloo, Kain en Abel, Amsterdam 1967, p.127).

Ook Kaïn wordt geaccepteerd: als een getekende. Hij weet dat hij geen plaats meer vindt op de akker. Het land zal hem niet meer dragen. Daarmee komt hij als het ware buiten bereik van God. Hij heeft geen bescherming, is een rechteloze geworden. Maar dit blijkt niet waar te zijn. Wie Kaïn doodt, heeft niets geleerd van Kaïns ervaring, terwijl hij of zij dat wel zou kunnen. Kaïn is immers een verhaal geworden, een teken. Een stem, de stem van een slachtoffer, is schrift geworden, heilige Schrift, verhaal.

Kaïn vestigt zich in het land Nod, het land waar de ballingen leven, in het oosten. Met name het oosten is altijd een plaats geweest waar moordenaars heen konden vluchten, want de vrijsteden die Mozes later zal aanwijzen lig­gen in het oosten, de plaats waar de zon op komt (Deut 4, 41). Kaïn bouwt de eerste stad.

Steden zijn in de Bijbel bijna altijd iets dreigends. Een stad is, naar men weet, een andere samenleving dan het land. In een stad is minder gelegen­heid om wortel te schieten. Dan komen er meer mensen, tot en met Lamech. Weer komen er zonen. Java/ (de naam lijkt op Havel/Abel), de vader van degenen die in tenten wonen. Met kudden. Juval lijkt ook op Havel. Hier begint de muziek. Interessant, deze aankondiging van de geboorte van de muziek, wanneer men rekening houdt met hetgeen komen gaat (G.Bernheim, La Voix et lécriture, in La Bible au présent, Parijs 1982, p.226).

Dan komt Tuval-Kain de namen van Abel en Kaïn samen, de man van ijzer. Dan begint Lamech met zijn stem. Voor het eerst spreekt een man tot zijn vrouw, tot zijn twee vrouwen. Zal Kaïn zevenvoudig gewroken worden, Lamech zevenenzeventig keer. Spreken is zingen geworden, onbegrensd. Er volgt ook geen vraag, geen onderbreking. Vanzelfsprekend blijft het staan, als ge­zegde, als lied. Dan hoort men weer van Adam.
Seth wordt geboren. Weer roept Chawwah/Eva de naam. Seth betekent vervanger, aangewezene, want God heeft mij aangewezen (sath) een ander zaad. Seth krijgt Enosj: mens, mensen.
Enosj gaat de naam van de Heer aanroepen. Een nieuwe geschiede­nis gaat beginnen.

Het was de opzet, dat het goed zou worden. De mens zou mens zijn voor en met God. De mens heeft dat in het verhaal geweigerd - of moet men zeg­gen: de mens blijkt dat te weigeren. Liever heeft hij geen boodschap aan verhalen. "Je kunt je toch niet met alles en iedereen bezighouden". Alsof alles en iedereen de mens naast je is. Alsof een mens zich niet beperken laat door degene die op hem of haar afkomt, degenen met wie je dagelijks leeft.
Zet wat zinnen uit het dagelijks taalgebruik waarin mensen met elkaar omgaan onder elkaar, dan zie je hoe mensen met elkaar omgaan, welke ruimte zij elkaar toestaan. En dat is nog te algemeen. Want ik hoef niet te spreken over mensen. Mijn probleem is niet de derde persoon, de andere. Ik ben verantwoordelijk voor mijn gebaar en taal.

De Joodse Traditie zegt: Wie zijn broeder rood doet worden, is een moordenaar - hij maakt zich immers schuldig aan bloedvergieten. Kostbaar is het leven van een mens. Daarmee wordt niet gesproken over de ultieme kwesties die vaak het onderwerp bepalen wanneer het gaat over leven en dood. Kostbaar is het leven van een mens, ben jij die naast mij staat, is hij of zij over wie ik spreek. De apostel Petrus zegt heel praktisch: Stel niet kwaad tegenover kwaad, schelden tegenover schelden.  Zegen elkaar, want daartoe ben je geroepen, dat je leven mag voor Gods aangezicht als broeder voor je broeder, als zuster voor je zus, als naaste voor wie naast je is. Zo ben je als kin­deren die nog van één vader weten (vergelijk I Petr 3, 8). Want het luistert nauw, waar mensen samenleven. Kostbaar is het leven van een mens, want God wil bij hem of haar te gast zijn (vergelijk psalm 8, 5vv).

Gen. 2-4 vertelt een verhaal. Het laat mij peinzen over mogelijkheden en moeilijkheden, baant een weg door de woestijn, maar het is tot een verhaal gemaakt. Het wordt verteld van achteren naar voren. Uit het verdriet blijkt het verlangen. Het gemis schetst de verwachting. Dat kan een pad zijn. Men leert in het verkeer een heer of dame te zijn. Wie een straat oversteekt, dient te weten dat hij of zij niet alleen op de wereld is. Je moet naar links en rechts kijken; anders vallen er slachtoffers.

Ondanks het fiasco eindigt Gen. 2-4 met een opmaat. Er is iets nieuws be­gonnen. Nieuwe namen, nieuwe verhalen. De naam van God wordt aange­roepen. Hij wordt er in het verhaal weer bijgehaald. Een nieuw begin. Zou het dan toch mogelijk zijn? Het moet wel! Wie niet voortdurend de wonden van anderen wil verbinden, moet ophouden te slaan. Mens zijn is geen kwes­tie van je mannetje staan. Het zou mogelijk zijn op de wijze van broers en zusjes. Zo naïef zegt de Schrift het: zo realistisch, dicht bij huis, of huid. Broederschap is de enige mogelijkheid.

Hoofdstuk 4: Catastrofe of Troost in de catastrofe, - dat is een heel verschil -Gen 6-9

Op de Dam staat een man, stevige baard, nogal veel rimpels met met een heldere oogopslag,  zijn handen af te vegen aan zijn kleren. Even kijkt hij nog naar de grond. Een stapel balken, zomaar neergegooid, (maar wanneer is hier in Amsterdam ooit iets opgeruimd?) heeft zijn aandacht. Hij zucht, richt zich op, en verdwijnt: het Damrak af, richting Centraal Station of het IJ, daarachter. Kinderen lopen achter hem aan. Even later komt hij te­rug. Hij heeft zon houten balk, best een stevig stuk hout, over zijn schouder. Hij maakt een gooiende be­weging met zijn bovenlijf. De balk bonkt op de grond, springt op, en blijft liggen. Omstanders lachen. Mensen staan met elkaar te praten terwijl ze met hunhoofden naar hem wijzen. Iemand met een filmcamera komt van tussen het paleis en de Nieuwe Kerk. Er blijken meer cameras te lopen. Iemand spreekt de toch al wat oudere heer aan, houdt een microfoon voor diens baard. Het antwoord is maar kort. Hij veegt zijn handen aan zijn kleren en verdwijnt weer, richting Damrak. En daar komt hij weer, met weer een grote balk op zijn schouder.

de duif krijgt een missie, Noach, Chagall

Het zal gaan regenen, zegt hij later. Het zal gaan regenen. Mensen begin­nen te grinniken. Ja, natuurlijk zal het regenen. Het zal hier in Amsterdam eens een keertje niet regenen!. Nee, schudt de oude heer: Het zal deze keer veel erger zijn dan ooit tevoren. Mensen beginnen te lachen. Steeds meer voorbijgangers blijven staan. De eerste jongens met stapels kranten komen de Dam op. Een snackbar op wielen, handel ruikend, komt er aanzetten. Niet alleen het oog wil wat. Intussen laat de oude man zich niet tegenhouden. Hij komt en gaat. De stapel hout groeit.

Ook radio en televisie besteden na enkele dagen aandacht aan de man op de Dam. Langzaam maar zeker begint de berg hout de vorm aan te nemen van een boot. Enkele actiegroepen hebben er bij de burgemeester op aangedron­gen, een einde te maken aan het bouwkundige experiment op de Dam. Dat hoort daar niet. De duiven worden bang. Maar de koningin heeft gezegd dat de man mocht doorwerken. Uiteindelijk bouwde de man voor het paleis.

Op een beetje wonderlijke wijze groeit vrij snel zoiets als een schip. Een brede loopplank completeert het geheel. Over het Rokin komt een grote karavaan dieren. Vooraan wat gruis - een enkeling probeert met een microscoop vast te stellen over welk micro-organisme het gaat. In elk geval, op een zeker moment herken je duidelijk diverse mierensoorten. Ook wes­pen en vliegen. Allerlei vogels bewegen zich boven de colonne: rode ibissen, gele kaketoes, zelfs gieren en condors klapwieken zeldzaam vredelievend mee. Op het grondvlak trekken honden, een enorme variëteit aan poezen, paarden, kamelen en aanverwant spul voorbij. Achteraan trekken olifanten enorme badkuipen met walvissen en zeekoeien, allemaal uit Artis. De stoet gaat onmiskenbaar in de richting van wat nu algemeen de ark heet, de loopplank op. Voordat iemand goed en wel beseft dat het gebeurd is, gaat na het laatste dier de poort dicht. Het begint te regenen. Op de Dam is de hilariteit groot Die oude heer had gelijk! Maar al vlug wordt er meer geregend dan gelachen. Mensen proberen te schuilen onder de gaanderij bij Peek en Cloppenburg. Een groep beter gesitueerden trekt zich terug bij Krasnapolsky. Als de regen niet ophoudt, gaan ze over van koffie op het betere werk. Alleen: langzaam maar zeker wordt de bediening slechter. Steeds meer obers moeten worden ingezet om de gangen te dweilen . . .

Het verhaal van Noach heeft steeds tot de verbeelding van mensen gespro­ken. Het is vele malen en op vele wijzen uitgebeeld, steeds opnieuw en an­ders verteld. Voor kleine kinderen is de hele dierentuin in hout gemaakt: Noach. Ook tal van katechese-projecten wordt het verhaal van Noach gebruikt. Ik heb hierboven mijn eigen vertelling van rond 1975 van dit verhaal gegeven.

Het is wel een verschrikkelijk verhaal. Denk aan de beelden van oorlog en geweld die ons dagelijks terroriseren. Alles gaat er aan! Sommigen vertellen liever dat van Noach iedereen mee mocht. Maar al die mensen die meegingen, moesten wel een beetje rekening houden met elkaar. Ànders ging het niet, met z'n allen in het bootje! Het verhaal heeft het zelfs tot spreekwoord gebracht: Na ons de zondvloed!

Het verhaal van Noach hoort bij het geheel van Gen 1-11. Het maakt deel uit van de compositie die voorafgaat aan het verschijnen van Abraham op het toneel van de bijbelse vertellingen. Want wanneer het verhaal over Abraham begint zijn er eerste vragen. Waarom Abraham? Waar komt hij vandaan? Waarom gaat er met hem iets nieuws beginnen? Abrahams geschiedenis staat tegenover dan liever de lucht in! (Babel). De mensen van Babel hebben van Noach geleerd, dat je solidair moet zijn. Zonder solidariteit gaat het met, wordt het een puinhoop. De solidariteit van Noach is herkenbaar als de uitvergroting van hetgeen in de tuin geschied is.

Noach vertrekt uit een situatie die - eindeloos vergroot, op wereldformaat - laat zien wat er buiten het paradijs als eerste geschiedt. Na de een tegen de ander (Kai en Abel) nu allen tegen allen. Groot is de boos­heid van de mensen op aarde. Alle brouwsels van zijn hart zijn alleen boos elke dag. God heeft spijt van het werk van zijn handen. Die aarde is gevuld met enkel onrecht. De aarde waar Hij zijn zinnen op gezet had - de mensen wilden er niet aan. Allen tegen allen. Zoals Egypte tegen Israël zou gaan doen, zoals de rijken in het land tegenover de armen, de weduwen en wezen zouden doen. Zo, enkel onrecht, kan er geen land, kan er geen wereld zijn. Een wereld die enkel ten koste van wil bestaan, bedient zich te veel van rood. Peilloos is dan de diepte van het leed - zo hoog zal het water gaan.

(De Noachietische Geboden zijn in feite de in het Westen traditioneel bekende geboden 5 tot en met 10, waaraan toegevoegd is een regel die zegt dat iedere gemeenschap zorg moet dragen voor rechtvaardige rechters. In de bespreking van Exodus 20 kom ik hierop terug.)